Jaqsı bilesiz, oqıwshılıq dáwirlerimizde muǵállimlerimiz ótilgen temalardı jaqsılap túsingen hám ol tuwralı óz pikirin anıq ayta alatuǵın oqıwshılardı ziyrek dep esaplaytuǵın edi. Sol gezleri aramızda eki betlik tekstti yadlap kelip, doskaǵa shıǵıp, zuwıldatıp aytıp beretuǵınlar da joq emes edi.
Esińizde me, muǵállimlerimiz bizge ana tili sabaǵınan baqlaw jumısın alǵanda diktant jazdırıp — sawatımızdı, ádebiyat sabaǵınıń qadaǵalaw jumıslarında bolsa, bayan jumısı jazdırıp — sol kitaptaǵı ádebiy shıǵarmalardan ózimizge qanday tásirlerdi alǵanımızdı, olardıń mazmun-mánisi haqqında soraytuǵın hám til baylıǵımız óskenligin tekseretuǵın edi.
«Mekteptegi ustazlarımız talay aytqan: “Maǵan kitaptaǵı sózlerdi emes, óz túsinigińdi ayt”».
Esińizde me, muǵállimlerimiz bizge ana tili sabaǵınan baqlaw jumısın alǵanda diktant jazdırıp — sawatımızdı, ádebiyat sabaǵınıń qadaǵalaw jumıslarında bolsa, bayan jumısı jazdırıp — sol kitaptaǵı ádebiy shıǵarmalardan ózimizge qanday tásirlerdi alǵanımızdı, olardıń mazmun-mánisi haqqında soraytuǵın hám til baylıǵımız óskenligin tekseretuǵın edi.
Bıraq, heshqashan ádebiyat sabaǵınan test alınbaǵan! Sebebi, mektep programmasına ádebiyat sabaqlıǵınıń kirgiziliwindegi baslı maqset — oqıwshını kórkem ádebiyat úlgileri menen tanıstırıw hám onıń ádebiy sóylew tilin ósiriw. Al, kerisinshe, búgin Mámleketlik test orayı bizlerden oqıwǵa kiriw aldında sorap atırǵanı sıyaqlı qaysıdur jazıwshınıń qaysıdur sózleri onıń qaysı shıǵarmasında keltirilgeni, ol shıǵarma qanday atamadaǵı toplamnıń neshinshi tomında, qashan basılıp shıqqanın hám bul waqıtta avtor neshe jasta bolǵanın yadlatıw ushın emes.
Qarındasım Juldız 8-klasta oqıydı. Men onnan:
— Aqırǵı ádebiyat sabaǵında kimniń qaysı shıǵarmasın oqıdıńız? — dep sorayman. Ol:
— Sadıq Nurımbetovtıń «Berdaq» poemasın oqıdıq, — deydi.
Men jáne, «Berdaq» poemasınıń ulıwmalıq mazmunı haqqında sorasam, Juldız irkilmesten sózlep beredi. Bıraq, heshqashan da poemadaǵı Berdaq ákesi Ǵarǵabay menen baydıń úyine qaysı máhálde jetip baratuǵının hám ol jerde bay qanday ıdısqa neniń góshin salıp jep otırǵanın aytıp bere almaydı. Sebebi, bunday maǵlıwmatlar heshqanday áhmiyetke iye emes — shıǵarmanıń tiykarǵı mazmunına qatnası joq! Biz shıǵarma oqıp atırǵanımızda miyimiz bunday informaciyalardı avtomatikalıq túrde óshirip taslaydı hám dıqqatımızdı tiykarǵı syujetke qaratıwǵa háreket etedi.
Biz bilemiz, sabaqlıqlarda qanshadan qansha shayır-jazıwshılardıń, alımlardıń ómirbayanı berilgen hám hárbir shayır, alım qay jerdedur tuwıladı, qaysıdur jılı qay jerdedur islep, qandayda bir «káramat» kórsetedi — qaysıdur qosıǵı basılıp shıǵadı yaki nenidur oylap tabadı. Qashanlardur oǵan qandayda bir mámleketlik sıylıq beriledi.
Al, MTO bolsa búgin joqarı oqıw orınlarına talabanlardı saylap beriwde usı mayda informaciyalardan tolıǵı menen paydalanbaqta...
Jaqsı oqıw hámmeniń qolınan birdey kele bermeydi, sonıń menen birge «gigabaytlap» informaciyalardı yadlap alıw da hámmeniń «miyinen» kelmeydi.
Sizge azanda ishken qarashayıńızǵa neshe dana qant salǵanıńızdı yaki bándirgide turǵanıńızda, kúndelikli avtobusıńız kelemen degenshe, joldan neshe dana Damas ótkenin, olardıń nomerlerin soraǵan adamǵa qanday juwap bergen bolar edińiz? Men bilemen, jaqın arada siz onı psixoz dep tán alasız?
«Men nandı usaqlap jep, onıń mazasın seze almayman.»
Tilekke qarsı, búgin Mámleketlik test orayı tárepinen usınıs etilip atırǵan testler bunnan jaqsıraǵın qálewimizdi talap etip atır. Bunıń dálili retinde MTO nıń eń biymáni sorawlarınan mısallar keltiremen:
* Tómende berilgen sózlerdiń qaysıları orfografiyalıq jaqtan nadurıs jazılmaǵan?
A) kúlki, túlkú
B) abıray, erteńgi
C) abıroy, salı
D) bashshı, azanǵı
Bir qaraǵanda júdá ápiwayı — mekteptiń 5-klass oqıwshısı da oylanbastan juwap beretuǵın soraw. Lekin, bul jerde ne soralıp atırǵanına emes, sorawdıń beriliw usılına qarań — «… nadurıs jazılmaǵan?».
Ádette, bunı birinshi ret oqıǵan adam bul jerde berilgen -ma bolımsızlıq qosımtasın sezbey qaladı — «… jazılǵan?» bolıp kórinedi. Abiturient B juwabın belgilep ketedi hám aljasadı. Sebebi, biz ómirimizde heshqashan hám heshkimge «… nadurıs jazılmaǵan?» dep soraw bermeymiz. Onıń ornına «… durıs jazılǵan» degendi qollanamız.
Demek, bul jerde:
nadurıs jazılmaǵan ≠ nadurıs jazılǵan,
nadurıs jazılmaǵan = durıs jazılǵan. Al, «fokustıń» sırın túsindińiz be?
Áne, kórgenińizdey, olar joqarıdaǵı sorawın ápiwayı etip — «… durıs jazılǵan?» dep berse bolar edi. Bıraq, onday qılmaydı. Sol sebepli abiturient ózi anıq biletuǵın nársesinen de jańılısıp, durıs belgiley almaydı — aldanadı. Bul jerdegi durıs juwap — C.
MTO nıń bunday sorawları, tap gázzaplardıń (мошенник) hújjetlerde «mouseprint»ler — mayda shriftlerdi qollanıw arqalı adamlardı aldaw usılına usaydı.
Demek, bul jerde:
nadurıs jazılmaǵan ≠ nadurıs jazılǵan,
nadurıs jazılmaǵan = durıs jazılǵan. Al, «fokustıń» sırın túsindińiz be?
Áne, kórgenińizdey, olar joqarıdaǵı sorawın ápiwayı etip — «… durıs jazılǵan?» dep berse bolar edi. Bıraq, onday qılmaydı. Sol sebepli abiturient ózi anıq biletuǵın nársesinen de jańılısıp, durıs belgiley almaydı — aldanadı. Bul jerdegi durıs juwap — C.
MTO nıń bunday sorawları, tap gázzaplardıń (мошенник) hújjetlerde «mouseprint»ler — mayda shriftlerdi qollanıw arqalı adamlardı aldaw usılına usaydı.
«Moshennikler»diń mánisiz sorawları menen tanıstırıwda dawam etemen.
* Álisher Nawayınıń «Farhad hám Shiyrin» dástanında Farhad biyhush bolıp qalıp, táwipler onı dawalaǵanda, neshe kúnnen soń ózine keledi?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 5
B) 2
C) 3
D) 5
Usı jerde sizge qarata bir soraw bersem: Kesheniń aldındaǵı kúni úyińizde qanday taǵam tayarlanǵan edi?..
Endi, ádebiyatqa matematikanı aralastırǵısı keletuǵınlardıń mınanday sorawlarına dıqqat awdarıń:
* Ábu Rayxan Beruniydiń 1000-jılı jazılǵan shıǵarmasın kórsetiń.
A) «Muxtar-ul ashor»
B) «Al asar albakiya al alkuran al xaliya»
C) «Asas alboloǵa»
D) «Nawrız amad»
B) «Al asar albakiya al alkuran al xaliya»
C) «Asas alboloǵa»
D) «Nawrız amad»
 |
| © «Ádebiyat» 7-klass, K. Mámbetov, G. Jaqsımova, R. Nietova, 2017 |
Eger sabaqlıqtı ashıp qaraytuǵın bolsaq, ol jerde Beruniydiń heshqaysı shıǵarması haqqında «1000-jılı jazılǵan» degen qatar joq. Bıraq, mına maǵlıwmat bar: «Beruniy 973-jılı 4-Sentyabrde tuwıladı. 27 jasında “Al asar albakiya al alkuran al xaliya” shıǵarmasın jazadı».
MTO nıń aytıwı boyınsha: 973+27=«Al asar albakiya al alkuran al xaliya»=1000.
MTO nıń aytıwı boyınsha: 973+27=«Al asar albakiya al alkuran al xaliya»=1000.
Endi mınaǵan qarań:
* Aytbay Bekimbetov Ámiwdárya tasqınında mayıp bolıp qalǵanında neshe jasta edi?
A) 41 jas
B) 33 jas
C) 35 jas
D) 52 jas
Aytbay Bekimbetovtıń Ámiwdárya tasqını waqtındaǵı jası sabaqlıqta berilmegen, tek ǵana 1952-jılı mayıp bolıp qalǵanı jazılǵan.
Joqarıdaǵı sorawǵa juwap tabıw ushın, biz shayırdıń tuwılǵan jılın eske túsiriwge májbúr bolamız: 1919. Durıs juwap — B.
Joqarıdaǵı sorawǵa juwap tabıw ushın, biz shayırdıń tuwılǵan jılın eske túsiriwge májbúr bolamız: 1919. Durıs juwap — B.
Kórinip turıptı — bul sorawlar test tapsırıwshınıń yadta saqlaw qábiletin sınap qoymastan, onı albıratıw maqsetinde de usı táqilette berilgen. Negizinde, sorawlardı búytip — kitapta anıq jazılmaǵan nárselerdi soraw arqalı beriwge olardıń haqısı joq!
Al, eger maǵan usaǵan skeptikler joqarıda: «Beruniy bul shıǵarmasın 1000-jılı Mart ayında jazıp pitkergen» dep alsa ne? Onday waqıtta, Beruniy ele 27 ge tolmaǵan boladı.
Qalay bolsa da, kitaptaǵı sıyaqlı 27 jasqa tuwrılaytuǵın bolsaq, onda bul shıǵarmasın Beruniy 1001-jılı (Martta) jazǵan bolıp shıǵadı.
Demek, este saqlaw qábiletin tekseriwge jóneltirilgen testlerine azǵana bolsa da logika qosaman degen shala «matematiklerdiń» mánisiz sorawları básekilesiwge arzıydı.
MTO: «Test sorawları ápiwayılastırıladı. Biz bul boyınsha Britaniyadan testologiya qánigelerin shaqırtıp, olardan testlerdi dúziw boyınsha tájireybe arttırıp atırmız…», — dese de, tilekke qarsı, men Yanvar ayında qatnasqan repeticion test sınaqlarında jáne bayaǵı qálipdegi sorawlardı anıqladım.
* «Shaxnama»daǵı Suhrab neshe jasında Turannıń batırların jeńedi?
A) 10
B) 12
C) 14
D) 15
B) 12
C) 14
D) 15
«Men barınsha oqıǵım keledi, al búgin MTO bizlerden talap etip atırǵan principke tiykarlanıp jazıwshı-shayırlardıń biografiyası hám bakteriyalar sıyaqlı bólinip-bólinip kóbeyip ketken sóz shaqapları, qosımtalar, qospa gáplerdiń sanın, qaysı háripten keyin qaysı hárip keledi ya kelmeydi, juwısıńqı, jabısıńqı, til artı, til ortası, qaptalı, gáp aǵzalarınıń keńeygeni, qospalanǵanı, ayırımlanǵanı ya bolmasa anıqlawısh haqqındaǵı anıqlamadan keyingi ayqınlawıshtıń ayqınlanıwshıdan parqı, qanday jaǵdayda ayqınlawısh ózinen aldın kelgen ayqınlanıwshını ayqınlap keliwi haqqındaǵı anıqlamada anıq belgilep berilgen anıq faktlerdi yadlap emes»
Mámleketlik test orayınıń «bilimlerimizdi sınaytuǵın» sorawları menen «super ilimiy» sorawları da abiturientlerdi tek qıynawǵa qaratılǵanı haqqında kópshilik pedagoglar menen birge teatr komandaları da óz házillerinde sóz etedi.
Mine, mısalı, «Million» komandasınıń bul boyınsha háziline dıqqat awdarıń:
Mine, mısalı, «Million» komandasınıń bul boyınsha háziline dıqqat awdarıń:
* pBR322 plazmidasinining hujayra membranasini gen injeneriyasi yordamida RNK tuzilishi restruktsion xaritasini kaltsiy xlor bilan buzgan holda-a... deplazmalizga uchratib, pratoplazlarni birlashtiradigan hujayradan ko‘paytirilgan organizm nima deyiladi?
Yaki bolmasa QVZ shılardıń saxnalıq kórinisindegi mına sorawdı bir oqıp kóriń:
* Uch yuz ko‘hi qofni kelida tuymoq,
Dil qonidan bermoq falakka bo‘yoq,
Yoinki bir asr zindonda yotmoq,
Nodon suhbatidan ko‘ra yaxshiroq.
Dil qonidan bermoq falakka bo‘yoq,
Yoinki bir asr zindonda yotmoq,
Nodon suhbatidan ko‘ra yaxshiroq.
(Pahlavon Mahmud)
Ushbu to‘rtlikdagi ergashtiruvchi bog‘lovchi bilan bog‘langan qo‘shma gapda fe’ldan anglashilgan harakat tarziga bajaruvchining munosabati ifodalangan so‘zlardagi yasovchi asosi bir so‘z turkumi doirasida omonimlik xususiyatiga ega bo‘lgan fonetik o‘zgarishga uchragan, jarangli, sirg‘aluvchi, ovozdor undosh bilan tugagan yopiq bo‘g‘inlar tarkibida yuqori tor, og‘izning ochilish darajasiga ko‘ra lablanmagan unli necha o‘rinda qo‘llangan?
Qáne, maǵan aytıń, ne ushın hár jılı mıńlaǵan abiturientler test imtixanlarına shpargalkalar, telefonlar, sabaqlıqlardıń kishireytilgen nusqaların alıp kiriwge urınadı?
Sebebi, házirde MTO nıń bilimimizdi emes, yadımızdıń sıyımlılıǵın ólsheytuǵın bahalaw usılı test tapsırıwshılardı tártip-qaǵıydalardı buzıwǵa májbúrleydi, óytkeni sabaqlıqlarda jazılǵan anıqlamalar, cifrlar, adam atları, atamalar hám basqa da maǵlıwmatlardıń barlıǵın yadta saqlap qalıw ushın insan miyiniń múmkinshiligi joq. Al, abiturientler bolsa testlerde sabaqlıqtıń qay jerinen qanday soraw túsip qalıwın bilmeydi.
Sebebi, házirde MTO nıń bilimimizdi emes, yadımızdıń sıyımlılıǵın ólsheytuǵın bahalaw usılı test tapsırıwshılardı tártip-qaǵıydalardı buzıwǵa májbúrleydi, óytkeni sabaqlıqlarda jazılǵan anıqlamalar, cifrlar, adam atları, atamalar hám basqa da maǵlıwmatlardıń barlıǵın yadta saqlap qalıw ushın insan miyiniń múmkinshiligi joq. Al, abiturientler bolsa testlerde sabaqlıqtıń qay jerinen qanday soraw túsip qalıwın bilmeydi.
Eger testler abiturienttiń ya sawatın, ya bilimin, ya logikasın, ya pikirlew dárejesin teksermesten, tek sabaqlıqlardan jıynalǵan san mıńlap qaǵıydalar hám heshnársege jaramaytuǵın faktlerdi qay dárejede yadlap qalǵanlıǵın sınaytuǵın bolsa, álbette, bilimli hám intellekti joqarı jaslar bir shette qalıp qoyıp, sol — MTO biziń aramızdan izlestirip atırǵan — maǵlıwmatlardı analiz qıla almasa da, lekin jaqsı yadlap qalatuǵın «Fusion driveʼlar» oqıwǵa qabıllanadı.
Sırt el oqıw orınlarınıń testlerindegi sorawlarǵa názer taslaytuǵın bolsaq, mısalı, Turin Politexnika Universitetiniń 2018-jılǵı qabıllaw testlerinde qatnasqan dostım Ilxam, ol jerde matematika blogında mına sorawlarǵa kózi túsipti:
* Mashinalar báygisinde:
• Vivian Maryden ozıp ketti
• Daniel Maryden artta qaldı
• Margaret Viviannan ozdı
• Daniel Maryden artta qaldı
• Margaret Viviannan ozdı
Endi, finishke jetip kelgen jarıs qatnasıwshılarınıń iyelegen orınların izbe-iz jaylastırıń.
A) Vivian - Mary - Daniel - Margaret
B) Margaret - Mary - Daniel - Vivian
C) Mary - Daniel - Vivian - Margaret
D) Margaret - Vivian - Mary - Daniel
E) Daniel - Vivian - Mary - Margaret
B) Margaret - Mary - Daniel - Vivian
C) Mary - Daniel - Vivian - Margaret
D) Margaret - Vivian - Mary - Daniel
E) Daniel - Vivian - Mary - Margaret
Durıs juwap — D.
* 10 11 12 13 14 sanları aralıǵına +(plyus) hám − (minus) belgilerin qay tártipte qoyǵanda, nátiyje 10 boladı?
(mısalı: 5 6 7 sanları arasına + − qoysaq, nátiyje 5+6−7=4 boladı. Eger − + etip qoysaq — 5−6+7=6)
(mısalı: 5 6 7 sanları arasına + − qoysaq, nátiyje 5+6−7=4 boladı. Eger − + etip qoysaq — 5−6+7=6)
A) + + − −
B) − + + −
C) − + − +
D) − − − +
E) − − + +
B) − + + −
C) − + − +
D) − − − +
E) − − + +
Bul jerde durıs juwap — B: 10−11+12+13−14=10
Kórip guwası bolǵanıńızday, bul jerde abiturienttiń logikalıq bilimi sınaqtan ótkerilip atır. Al, mısaldı qánshelli dárejede tez esaplay alıwı yaki matematikanıń qaysıdur bólimindegi qaysıdur formulanı qánshelli dárejede este saqlap qalǵanlıǵı emes. Olar usınday sorawlardı beriw arqalı haqıyqıy bilimli hám intellekti joqarı jaslardı tańlap aladı. Óytkeni, bunday mısallardı heshqanday formula yaki matematikalıq qaǵıydalar járdeminde esaplap tabıw múmkin emes.
Sırt el abiturientleri joqarıdaǵı sıyaqlı intellektti sınaytuǵın qızıqlı sorawlarǵa juwap berip atırǵanda, biziń matematika blogımızda bastı awırtatuǵın quramalı esaplar menen qatar mexanikalıq esaplaw mashinalar dáwiri qashan baslanǵanı, dáslepki tranzistor kimler tárepinen islep shıǵılǵanı hám bunıń ushın olar qaysı sıylıqtı alǵanı, elektron lampalı esaplaw mashinası — «ENIAC» qansha awırlıqta bolǵan, qansha maydan iyelegen hám qansha qosıw, qansha kóbeytiw ámelin orınlay alǵanlıǵı yaki 1996-jılǵı Windows OS ke neshe baǵdarlama kirgizilgeni haqqındaǵı sorawlar berilip atırǵan boladı.
Sırt el abiturientleri joqarıdaǵı sıyaqlı intellektti sınaytuǵın qızıqlı sorawlarǵa juwap berip atırǵanda, biziń matematika blogımızda bastı awırtatuǵın quramalı esaplar menen qatar mexanikalıq esaplaw mashinalar dáwiri qashan baslanǵanı, dáslepki tranzistor kimler tárepinen islep shıǵılǵanı hám bunıń ushın olar qaysı sıylıqtı alǵanı, elektron lampalı esaplaw mashinası — «ENIAC» qansha awırlıqta bolǵan, qansha maydan iyelegen hám qansha qosıw, qansha kóbeytiw ámelin orınlay alǵanlıǵı yaki 1996-jılǵı Windows OS ke neshe baǵdarlama kirgizilgeni haqqındaǵı sorawlar berilip atırǵan boladı.
«Test — tárezi sıyaqlı oqıwshınıń bilim dárejesin ólshewshi ásbap. Eger siziń tárezińiz awırlıqtı kórsetiw ornına uzınlıqtı kórsetetuǵın bolsa, onda siziń tárezińiz — jaramsız», — James Popham, Kalifornia Universiteti pedagogikalıq ólshemler boyınsha qánigesi.
«Men heshbir jerde bilimlendiriwge bunshelli úlken itibar berilgenin kórmegenmen», — dep aytıwdı bilemiz. Al, sol bilimdi bahalawǵa she?
Usı jerde «Munosabat» kórsetiwinde ózim teńi jastıń «Nege sırt eldiń jasları universitetke kiriwdegi testlerde bizlerdikine qaraǵanda ańsatıraq másele hám esaplardı shıǵarıp, keleshekte iPhone sıyaqlı dúnyaǵa belgili qurılmalardı oylap tawıp atır, al biziń abiturientlerimiz olarǵa qaraǵanda anaǵurlım qıyın — professorlar sheshetuǵın matematika hám fizikaǵa tiyisli máselelerdiń tas-talqanın shıǵarıp esaplap berse de, ertesine olar (studentler) heshnársege jaramay atır?» degen sorawı orınlı.
Mine, ne ushın, Ózbekstanda oqıwǵa kiriw sonshelli dárejede qıyın — eger sizde jaqsı yadlaw qábileti bolmasa jáne de múshkil, talapkerler de kóp, joqarǵı oqıw orınları bul talaplardı qandıra almaydı. Testlerdiń bolsa awhalı anaw. Sonıń kesirinen biziń jaslarımız oqıwǵa kiremen degenshe talantın jetilistiriw, pikirlew dárejesin keńeytiw hám zamanagóy bilimlerdi iyelew ornına, 1-2 jıl dawamında miyleriniń yadda saqlaw qábiletin shınıqtırıp — kim qashan tuwılǵanı-ólgeni, neshe kitap jazǵanı, kim kimniń qanday aǵayini ekeni yaki dáslepki EEM di kim, qashan oylap tapqanın, qaysı aymaqta qanday tarmaq iske túsirilgeni, CD disklerdiń sırtı qanday material menen qaplanatuǵınlıǵı haqqındaǵı faktlerdı yadlaydı hám oqıwǵa kirgennen soń da sol maǵlıwmatlar menen sheklenedi. «Boldı, mánzilge jetip keldik. Biziń maqsetimiz oqıwǵa kiriw edi — MISSION COMPLETED».
«Biz kimlerdi tárbiyalap atırmız ózi, prezidentimiz soraǵanınday innovacion ideyalar shıǵıwshı jaslardı ma yaki tiri “enciklopediyalardı” ma?»
Bul jaǵday — júdá ashınarlıq, álbette. Bunıń baslı sebepshileri — jáne sol testler hám olardı tayarlap otırǵanlar. Dúzilgenine 20 jıldan aslam waqıt bolǵan shólkemniń imtixanlarında berilip kelingen sorawlar joqarıdaǵı mısallar sıyaqlı mánisi tar — tek oqıwǵa kiriwge ǵana jaraytuǵın — sabaqlıqlardan jıynalǵan mayda hám shıǵındı faktler tiykarında dúzilip, abiturientlerdiń yadlaw qábiletin teksermegeninde, búgingi jaslarımızdıń maqsetleri de bunshelli tar bolmaǵan hám ótken jılı student bolǵan doslarımız da búgin kitaptan ushınıp, oqıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵı sónip qalmaǵan bolar edi, bálkim. Sonday-aq, tek ǵana óziniń pánin zor biletuǵin emes, testlerdi de dúze biletuǵın testologiya qánigeleri jetilisip shıǵatuǵın edi.
«Demek, Ózbekstan jaslarınıń bilim alıw jolındaǵı juwırǵanı oqıwǵa kirgenge shekem eken-dá?..»
© Timur Daniyarov, 2019
Комментарии
Отправить комментарий