TEST?

Bilesiz, Avgust ayı jaqınlamaqta, imtixanlar máwsimi kiyatır. Mámlekettegi eń iri ekzamenaciya procesi aldınan test orayında xızmet alıp baratuǵın qánigeler orınlarda abiturientler menen ushırasıp, bolajaq studentlerdiń qızıqtırǵan sorawlarına juwaplar qaytarıp, maǵlıwmatlar bermekte.

Usınday ushırasıwlardıń birinde qatnasqan tanısım maǵan azǵana bolsa da jańalıqlar haqqında aytıp berdi. Álbette, kúni-túni test sheship tayarlıq kórip atırǵan abiturientlerge imtixandı shólkemlestiriw tuwralı jańalıqlardan góri test sorawlarınıń qanday bolıwı qızıq. Sonıń ushın, ushırasıw dawamında qánigelerge testler qanday kóriniste bolıwı haqqındaǵı sorawdı beriw de yadtan shıqpaǵan hám bul sorawǵa bir ǵana gáp penen juwap qaytarılǵan: «Sabaqlıqlardıń qálegen jerinen soraw beremiz, buǵan haqımız bar!». 

Negizinde bul postımnıń jazılıwına usı bir ǵana juwap túrtki boldı desem, qátelespeymen. Esletip óteyin, házir men sóz etejaq bolǵan temaǵa aldın da toqtalıp ótkenmen. 

Qádirli abiturientler, joldaslar! Eger usı kúnlerde oqıwıńız zárúr bolǵan materiallar kólemi artıp, olardı miyińizde saqlap qalıwǵa qıynalıp atırǵan bolsańız, álleqashan repetitorıńızdan «Seniń jaǵdayıń tómen, bul turısıńda Agrarǵa da tisiń ótpeydi!» degen gáplerdi esitip baslaǵan hám usı tárizde birneshe jıllardan berli oqıwǵa kiriwde áwmetińiz kelmey atırǵan bolsa, sonı yadta saqlań, ele bul — siz bilimsizsiz degeni emes. Ayıp ólshenip atırǵan predmette emes, tárezide bolıwı múmkin… 

Kúndelikli turmısta ólshew ásbaplarınan kóp paydalanamız. Mısalı, uzınlıqtı ólshewde — sızǵıshtan, temperaturanı ólshewde — termometrden. Bulardıń hárbiriniń óz wazıypası bar, olar sol wazıypalardı orınlaw ushın jaratılǵan. Testler de tap solay, olardıń da óziniń atqaratuǵın xızmeti bar. Olar test tapsırıwshınıń bilim dárejesin durıs kórsetip beriwi zárúr. Soǵan say túrde, testologiyada validity termini qollanıladı. Validlilik — ápiwayı til menen aytqanda, tańlanǵan pán yaki taraw boyınsha talapkerlerdiń bilim hám kónlikpeleri dárejesin kórsetip beriwde durıs usıllardan, instrumentlerden paydalanıw. Sál aldınıraq termometrdi mısal etip aytqan edim. Biz termometr menen temperaturanı ólsheymiz, sebebi ol temperaturanı kórsete aladı, bul jerde biz tańlaǵan instrument validli. Al, basqasha bolǵanda qanday bolar edi, mısalı, sızǵısh járdeminde temperaturanı ólshey alamız ba? Yaq. Demek, biziń instrumentimiz validsiz hám biz nadurıs usıldan paydalanbaqshı boldıq. Testlerde de tap sol qaǵıyda saqlanıwı tiyis. Olar da tańlanǵan pán boyınsha abiturienttiń bilim dárejesin, kónlikpelerin anıq kórsete biliwi lazım.

22-May kúni Gazeta.uz saytı pedagog Komil Djalilovtıń Ministrler Keńesi janındaǵı Mámleketlik test orayı direktorı Madjid Karimovqa jollaǵan ashıq xatın járiyaladı. Bul ashıq xatta Komil aǵamız MTO tárepinen joqarǵı oqıw orınlarına qabıllaw test imtixanlarında paydalanılatuǵın test sorawlarınıń sapasınan táshwishte ekenligin hám bıyılǵı test sınaqların ótkeriw menen baylanıslı ózgerislerge negativ kóz-qarasın bildirgen. Tájireybeli pedagog MTOdan test sorawların dúziwde hám olardıń validliligin támiyinlewde qanday ilimiy instrumentlerden paydalanılǵanlıǵın soraydı. 

Mámleketlik test orayı bul xatqa álleqashan-aq óz juwabın qaytarıp úlgerdi. Olar «Holat aslida qanday?» degen atamadaǵı juwap maqalasında, hárdayımǵıday, ol ya bul xalıqlaralıq shólkem menen birge islesip, tájireybe toplap atırǵanın aytadı hám birqansha ilimiy terminlerdi qıstırıp ótip, testleriniń validli ekenligine isendirgisi keledi. 

Negizinde de jaǵday MTO aytqanınday ma, olardıń testleri abiturientlerdiń haqıyqıy bilim dárejesin anıqlap beriwge múmkinshilik bere me? Menińshe, yaq. Bul másele boyınsha men Komil Djalilovtıń aytpaqshı bolǵan pikirine qosılaman. Sebebi, MTO testleri búgin de biz abiturientlerdiń tiykarǵı bilim hám kónlikpelerin emes, ele sol sabaqlıqlardan alınǵan zubryojkalar járdeminde mayda-shúyde faktlerdi qay dárejede este saqlap qalǵanımızdı sınaqtan ótkerip atır. Eger test tapsırmalarında berilgen sorawlarǵa itibar berseńiz, bunı jaqsı túsinesiz.

• «Sháryar» dástanında Sháryar menen Ánjim Shashwar xannıń elinde tiri júrgenligi Darapshanıń elindegi toǵız xanımǵa jetedi. Toǵız xanım olardı óltirip qaytıw ushın mamanı neshe lágen tilla berip jumsaydı? 

     A) 2  B) 4  C) 6  D) 7

• Qaysı qaraqalpaq shayırı Qazaqstandaǵı Orenburg qalasındaǵı áskeriy mektepte bilim alǵan? 

     A) I. Fazılov 

     B) N. Dáwqaraev 

     C) Q. Awezov 

     D) A. Bekimbetov

Usı sorawlardan-aq Mámleketlik test orayı tárepinen dúziletuǵın sorawlardıń qánshelli dárejede «validli» ekenligi kórinip tur. Bular abiturienttiń sol pánler boyınsha bilimlendiriw standartlarında talap etilgen bilim hám kónlikpelerin anıqlaw shette qalıp, onıń maǵlıwmatlardı qalay yadlaǵanlıǵın teksermekte. Yaǵniy olardıń instrumenti ólsheniwi zárúr bolǵan specifikaciyanı bahalap atırǵan joq. 

Jáne bir ashınarlı tárepi sonda, Mámleketlik test orayınıń «testologları» sorawlardı durıs dúze almay atır:

• Tómende berilgen juwaplardan orfografiyalıq jaqtan nadurıs jazılmaǵan sózlerdiń qatarın kórsetiń... 

Bir ǵana sóz dizbeginde bolımsızlıq qosımtaların eki márte qollanıw arqalı abiturient aljastırılıp atır. «Nadurıs jazılmaǵan» degen qatar «nadurıs jazılǵan» bolıp kórinip, biz onı usılay oqıp otırmız. Jaqsılap itibar qaratsaq, «nadurıs jazılmaǵan» degeni — «durıs jazılǵan» degeni eken… 

Usıǵan uqsas sorawlar jóninde gáp ketkende, kimlerdur aytıwı múmkin: «Bul soraw — aljastırıw arqalı kúshlilerdi saralap alıw niyetinde usı táqilette dúzilgen», — dep. Durıs, test bolǵan soń, álbette, test tapsırıwshınıń haqıyqıy bilimin anıqlaw maqsetinde aljastırıwshı detallar kirgiziledi. Bıraq, bul distraktorlar juwap variantlarında bolıwı tiyis, sorawdıń ózinde emes. 

Usınday mashqalalardı esapqa alǵan halda, jaqında Ádillik Ministrligi tárepinen Mámleketlik test orayına test imtixanlarında paydalanılatuǵın sorawlardı ápiwayılastırıw hám bilimlendiriw standartlarında kórsetilgenindey kónlikpelerdi anıqlaytuǵınday etip dúziw talabı qoyıldı. 

Jaqın arada bolıp ótken press konferenciyada Mámleketlik test orayı wákiliniń aytıwınsha: «Bıyılǵı test sorawları aldınǵı jıllardaǵına salıstırǵanda ańsatıraq — 60% abiturientler juwap bere alatuǵınday etip dúziledi».

Bul waqıtqa kelip MTO óz rásmiy saytında barlıq pánler boyınsha úlgi sorawların járiyalaydı. Men de bir kóreyin dep, testlerge názer awdardım. Ózime kerekli pán qaraqalpaq tili hám ádebiyatı edi, sonlıqtan da usı pán boyınsha sorawlar úlgisin júklep aldım. Olar bergen maǵlıwmat durıs bolıp shıqtı. Sorawlar ańsat edi. Al bıraq, ádebiyatqa kelgende men básekilesemen… Qaraqalpaq tili grammatikası haqqında házirshe úndemey turayın, sebebi bul sorawlarǵa teoriyalıq bilimlerge tiykarlanıp juwap beriwge boladı. Ádebiyat haqqında aytatuǵın bolsam — keshirersiz — mende jaqsı jańalıqlar joq… 

Keliń dáslep, mektepte ádebiyat pánin ne ushın oqıǵanımızdı bir eske túsireyik. Jeke ózimnen kelip shıǵıp aytsam, 5-klastan tap mektepti pitkergenge shekem oqıtıwshımız Sárbinaz apa klasımız oqıwshılarına birde-bir márte sabaqlıqta berilgen ádebiy shıǵarmalardı (úzindilerdi) oqıp, mánisin túsindirip bergen emes. Ol insan sol dóretpelerdi biz ózimiz oqıwımızdı hám sonıń menen birge shıǵarma haqqındaǵı pikirlerimizdi hám awızsha, hám jazba túrde bayanlay alıwımızdı qáler edi. Nátiyjesin ózińiz kórip tursız, áyne waqıtta siz oqıp atırǵan — jeke pikirlerge tiykarlanǵan tekstti joqarıda atı atalǵan ustaz Sárbinaz apanıń qol astında tárbiyalanǵan oqıwshı bala jazıp atır. 

Mine, usı bir ǵana mısal jetkilikli bolǵan shıǵar. Ádebiyat pániniń maqseti — tek oqıwshınıń til baylıǵın ósiriw, kórkem ádebiyatqa qızıqtırıw ǵana emes, al jámiyette júz bergen, júz berip atırǵan, júz berejaq hádiyselerge, ózgerislerge óz múnásibetin bildire alıwın támiyinlew. 

Endi testlerge qaytıp, joqarıda biz aytıp ótken ádebiyat penen MTOnıń ádebiyat boyınsha sorawlarınıń dúziliwindegi maqsetlerdi salıstırıp kóriń. Sizińshe, olar men hám men sıyaqlı basqa da abiturientlerden Elmurat axun ólgen waqıtta Ájiniyaz neshe jasta bolǵanlıǵı yaki Kúnxojanıń «Jaylawım» qosıǵında qaysı jer-suw atamaları ushırasatuǵınlıǵı haqqındaǵı maǵlıwmatlardı soraw arqalı biziń kónlikpe hám kompetenciyalarımızdı, mektepte sonsha jıl bizdi oqıtqan muǵállimlerimizdiń miynetlerin bahalay ala ma? Yaq. Áyne usı jerge kelgende bárshesi ayqınlasadı: mektepte bizge bir nárse oqıtılıp, bahalawǵa kelgende basqa nárse soralıp atır. Biz ádebiyattı jeke kóz-qarasqa iye bolıw, pikirlew dárejemizdi keńeytiw ushın oqıǵanbız, al shayır-jazıwshılardıń biografiyası yaki olardıń shıǵarmalarında keltirilgen personajlardıń atları, jası, kásibi, sonday-aq cifrlar, lokaciyalar h.t.b. heshqanday áhmiyetke iye bolmaǵan detallardı yadlap qalıw ushın emes. Bunday mayda-shúyde faktlerdiń házirgi kúndegi bir áhmiyeti sonda — olar jaslarǵa tek oqıwǵa kiriw ushın ǵana kerek, basqa heshnársege jaramaydı. Sonlıqtan, házirde kópshilik abiturientler kitaplardı ózine keleshekte kerek bolatuǵın zárúrli bilimlerdi alıw ushın emes, al sol — testte soralatuǵın informaciyalardı yadlap qalıw ushın oqıp atır. 

Keliń, MTOnıń test sorawlarınıń validliligin ózlerimizshe analiz qılıp kóreyik. 2019-jılǵı jańa úlgi sorawları boyınsha ádebiyat páninen mınanday soraw berilgen:

• Berilgen shıǵarmalardıń avtorın hám janrın anıqlań.

     I. «Ukrain qızı»; II. «Polina ukrain qızı».

     a) J. Aymurzaev; b) T. Seytjanov;
     c) T. Jumamuratov; d) M. Seytniyazov.

     1. Poema; 2. Povest; 3. Qosıq; 4. Ballada.

     

     A) I-c-1; II-a-3

     B) I-a-3; II-c-1

     C) I-b-2; II-d-4

     D) I-d-4; II-b-2

Bul soraw 9-klass «Ádebiyat» sabaqlıǵına tiykarlanıp dúzilgen. Usı sabaqlıqta bolsa soralıp atırǵan eki shıǵarmanıń atı, janrı hám avtorı atap kórsetip ótilgen, shıǵarmadan heshqanday úzindi joq. Tábiyiy túrde, abiturient te bul shıǵarmanı oqıp kórmegen — oǵan biytanıs. Usılardı esapqa alsaq, joqarıdaǵı MTO bergen sorawdıń mazmunı — awqattıń dámin tatıp kórmegen adamnan onıń mazası qanday ekenligin soraǵan menen barabar. Rası, adam qalayınsha ózi bilmegen, oqıp kórmegen nárse menen baylanıslı maǵlıwmattı yadlap qalıwı múmkin?..

Usı bir ǵana mısal menen aytpaqshı bolǵan nársem: Mámleketlik test orayı wákilleriniń: «Testlerde sabaqlıqtıń qálegen jerinen soraw beremiz, buǵan haqımız bar!» — degen pikiri bul jerge kelgende nadurıs. Sebebi, sabaqlıqqa kirgizilgen hárqanday maǵlıwmat — bul mámleketlik bilimlendiriw standartı boyınsha oqıwshınıń biliwi zárúr bolǵan nárse degeni emes. Eger MTOnıń testlerdi dúziwshi «qánigeleri» bul kishkene qaǵıydanı túsinip jetpese, erten olar bizlerge: «Mına maǵlıwmat sabaqlıqtıń neshinshi betinde jazıp qoyılǵan?» — dep sorawdan da aybınbaydı. 

Úlgi sorawlarınıń keyninde bir sholıw berilgen: «Test sorawları 3 túrli qıyınlılıq dárejesinde dúziledi: 1) ápiwayı, 2) ortasha, 3) joqarı quramalılıqtaǵı sorawlar». Sonda men hayranman, ańsat degen sorawları — yadta saqlawǵa qolaylı, al qıyın degeni — kózdi jumıp turıp kitaptıń qálegen betin ashqan halda alınǵan maǵlıwmattan dúzilgen be? Qızıq… 

Ana tili. Házirde tilge bolǵan itibar tómenlep, ana tilimiz xorlanıp atırǵanı sır emes. Bunı átirapta sawatsızlıqlardıń kóbeyip ketkenliginen de bayqawǵa boladı. Al, endi soraw payda boladı: Bunıń sebebi nede? Oylanıp kóriń, sizińshe, házirgi — óz atın da durıs jaza bilmeytuǵın «joqarı maǵlıwmatlılar» oqıwǵa kirmesten aldın ana tili boyınsha imtixan tapsırmaǵan ba? Yaq, tapsırǵan, álbette. Lekin, sol test imtixanlarında berilgen validsiz sorawlar bizdi usı jaǵdayǵa ákelip otır. 

Mine mısal, men ózim házirde «Sabaqlıqtıń qálegen jerinen soraw beremen» degen shólkemnen mınanday sorawdı kútsem boladı:

• Irkilis belgileriniń ishinde sızıqsha (—) gápte kóbinese qanday jaǵdaylarda qoyıladı? 

Birinshiden, bunday sorawdıń joqarı oqıw ornında oqıwǵa dawagerlik qıla alatuǵın(!) abiturientke qarata beriliwi — qıyanet! Óytkeni, jazǵan tekstimdi oqıw dawamında usını túsingen shıǵarsız — mende irkilis belgilerin qoyıw boyınsha mashqala derlik joq. Bıraq ta, joqarıdaǵı sorawında MTO mennen irkilis belgilerin qay dárejede durıs paydalana biliwimdi emes, al sol irkilis belgileriniń biri bolǵan tireniń kóbinese qay jerlerde qollanılıwın, yaǵniy sabaqlıqta keltirilgen statistikalıq maǵlıwmattı sorap, este saqlaw qábiletimdi sınamaqta. Bul bolsa óz-ózinen «Nege sawatsızlar kóbeyip baratır?» degen sorawǵa juwap boladı hám MTO testleriniń validlilik dárejesi tómen ekenliginen derek beredi. 

Bilim degende Mámleketlik test orayı neni túsinedi bunnan xabarım joq, bıraq jeke ózim eslep qalınǵan maǵlıwmattı emes, al sol informaciyalardı ámelde qollana biliwdi túsinemen. Lekin, búgingi testler biz kórsetip beriwdi qáleytuǵın bilimdi bahalay almay atır. Buǵan «tariyx» ta guwa. Mine, mına soraw ótken jılǵı testlerdiń úlgisinde berilgen edi:

• Áyyemde Ullı Jipek jolı arqalı Qıtayǵa Sogdiana (a) hám Ferǵana (b) dan neler alıp barılǵan?

     1. jún gezleme; 2. túyeler; 3. gilem;

     4. násilli atlar; 5. bezeniw buyımları.

     A) a - 1, 2, 4; b - 3, 5

     B) a - 1, 3, 5; b - 4

     C) a - 2, 4, 5; b - 3

     D) a - 1, 3, 4; b - 5

Ayqın kórinip turıptı, bul soraw abiturienttiń tariyxıy waqıyalar, olardıń júz beriw sebepleri, maqsetleri haqqındaǵı faktlerdi analizley alıwın teksermeydi. Baǵdar bolsa jáne miylerimizdiń este saqlap qalıw tárepine hújim jasawǵa qaratılǵan. 

Usı jerde Kalifornia universitetiniń professorı, pedagogikalıq ólshewler boyınsha qánige James Pophamʼnıń citatasın jáne bir márte keltirip ótiwge májbúrmen:

«Test — tárezi sıyaqlı oqıwshınıń bilim dárejesin ólshewshi ásbap. Eger bul tárezi awırlıqtı kórsetiw ornına uzınlıqtı kórsete baslaǵan bolsa, onda siziń instrumentińiz validsiz». 

Minekey, joqarıda birqansha mısallar járdeminde aytıp óttim. Búgingi testler abiturientlerdiń bilim hám kompetenciyaların mámleketlik bilimlendiriw standartlarında kórsetilgen normalar boyınsha emes, kerisinshe, sabaqlıq avtorınıń pikirlerin qay dárejede yadta saqlap qalǵanı tiykarında bahalamaqta. Bul bolsa imtixanlardıń lotoreyaǵa aylanıp ketiw qáwpin kúsheytip atır. Kim kóbirek este saqlap qala alsa, yaǵniy kóbirek kombinaciya oynawǵa «pulı jetse», sonıń jekpottı jeńip alıw imkaniyatı da artadı. 

Bir nárseni túsinip alıw kerek, este saqlaw qábileti hárkimge tábiyat tárepinen hárqıylı berilgen. Kimdedur kúshli bolsa, jáne kimdedur kerisinshe. Bunı rawajlandırıw da — bir mashaqat. Bilim alıw procesinde este saqlay alıw bizge, álbette, zárúr. Degen menen, bul eń tiykarǵısı emes. Áhmiyetlisi — intellekt. 

Endi sózimdi danıshpanlardıń danalıq pikirleri menen emes, óz pikirlerim menen juwmaqlawdı qáledim:

«Álipbedegi háripler tártibin yadtan biletuǵın oqıwshıdan góri sol háriplerden bir dana bolsa da sóz jaza biletuǵın bala mıń ese artıq». 

© Timur Daniyarov, 2019