JÁNE SOL GAZETA...

Insan ushın nan-suw qánshelli zárúr bolsa, búgingi kúnge kelip informaciya da sonshelli áhmiyetli bolıp barmaqta. Qáytkende de, XXI ásirde jasap atırmız...

Sońǵı waqıtları social tarmaqlarda gazeta teması ústinde talas-tartıslar kóbeyip ketti. Eń xit «mashqala» da usı «gáziyt» bolıp tur.

© Sputnik.uz

Bir ǵana Aydana Allambergenovanıń «Gazeta óldi me?» degen maqalasınıń ataması jurnalistlerdiń hám gazeta oqırmanlarınıń teńizin tolqıtıp jibergen qusaydı. Usı úsh sózdiń arqasında hátteki ayırım húrmetli jurnalistlerimiz social tarmaqlarda ózleriniń múrájátleri menen de shıqtı.

Bloger retinde óz pikirimdi bildiretuǵın bolsam, biziń gazetalarǵa heshqanday óshpenliligimiz joq. Tek májbúriy jazılıw máselesine kelgende ǵana qarsı shıǵıwımız múmkin. Sebebi, adamlarda tańlaw huqıqı bar — qálese oqıydı, qálemese — yaq.

«Májbúriy-ıqtıyarıy» jazılıwdan payda kórip otırǵan — jalpaq tilde aytqanda — «klienti tayın bolǵan» gazetalar rawajlanıwdan toqtaydı. Olar ózleriniń ústinde islemey qoyatuǵınlıǵı anıq, biziń pikirimizshe.

Áne usınday gazetalardıń jurnalistleri keyingi waqıtları biz blogerlerge «tas ılaqtıra baslaǵanı» da sır emes, hátteki olar bloger sózin tırnaqsha ishine alıp kórsetpekte. Áne, scenariy usı taqilette rawajlanıp ketti... 

Bul gazeta teması kópshilikti óz ishine tartıp, jurnalistlerdiń qálemlerin qural etip kóteriwge shaqırǵanlıqtan, meniń de klaviaturam tınısh turıwdı qálemedi hám «sawash maydanına» qaray tarttı. Sonlıqtan, búgin men sizlerge házirgi kúndegi gazeta-jurnallardıń eń tiykarǵı kemshiliklerin sanap kórsetpekshimen hám usı arqalı, qaysıdur mánide, jurnalistlerimizdiń blogerlerge qarata aytıp atırǵan sın pikirlerine juwap qaytarıwdı qáledim.

1. Tezlik

Birinshi argumentimiz — álbette, bul tezlik. Búgingi kúnniń tasbaqası da gazetadan tezirek háreketlenedi, menińshe. Gigabaytlap informaciyalar jan-jaqtan kelip turǵan waqıtta, bir hápte aldınǵı jańalıqtı oqıw — bul azanǵı shaydı keshki awqattan soń ishkendey gáp, men sizge aytsam.

Tilekke qarsı, búgingi kúnde gazetalarımızdıń tiykarǵı kemshiligi de usı tezlik bolıp qalıp atır. Haqıyqattı tán alıp aytıw kerek, búgingi internet jańalıq-xabarlardı keshegi kósheniń ósekshi qatınlarınan da tezirek tasıp atır.

Bir mısal — kóz aldıńızǵa keltiriń — Mákan.uz jurnalisti qalamız kósheleri boylap júrip baratırıp, ele tolıq pitpegen zamanagóy jaylarımızdıń diywallarındaǵı sıbawdıń túsip atırǵanlıǵın kórip qaladı. Nátiyjede, biziń jurnalistimiz dárriw qaltasınan smartfonın shıǵarıp, kemshilikti súwretke túsiredi hám dálildi tarmaqqa jaylastıradı — juwapker mákemelerdi islerdiń sapalı isleniwin qadaǵalawǵa hám kemshilikti saplastırıwǵa shaqıradı.

Jurnalistimizdiń «Qırshılıp túsip atırǵan „sulıwlıq“» atamasındaǵı xabarına 24 saat ishinde reakciya bildirip, kemshilikti saplastırǵan Qurılıs ministrligi hám onıń baspasóz xızmetine — «ochko».

Bul jaǵdayda, yaǵniy imarat diywalları qaytadan sıbalıp, kemshilikler dúzetilgende, gazetalarımızdıń bayaǵı «qırshılıp túsken sıbawlar» haqqındaǵı maqalasınıń siyası ele kewmegen bolar ma edi, bálkim...

Mine, tezliktiń áhmiyetin joqarıda bir mısal menen kórip shıqtıq. Lekin, bir nárseni yadta saqlaw kerek, internet degen «Ferrari» trassaǵa shıqqan bolsa da, dúnyanıń rawajlanǵan mámleketlerinde gazeta sıyaqlı «velosipedler» elege deyin háreketlenip atır, jańalıqlardı saat sayın ózleriniń oqırmanlarına jetkerip úlgermekte. Sebebi, olar zaman menen teń háreketleniwge ótken. 

2. Tekstler kólemi

Aldınıraq aytqanımday, házir informaciya aǵımı júdá kúshli. Búginginiń oqırmanı bir jańalıqtan keyingisine tezirek ótkisi keledi. Sonlıqtan bolsa kerek, házirde úlken kólemli tekstlerdi oqıp otırıwǵa riderlerdiń, ásirese jaslardıń sabırı jetpey atır.

Blogerler bolsa jurnalistlerden parıqlı túrde, bolıp ótken situaciyaǵa ózleriniń kóz qarasların qısqa, iykem hám túsinikli etip bayanlap beredi. Gazetadaǵı sıyaqlı 20-30% tekstleri «Ǵárezsizligimizdiń sharapatı menen...» degen stereotipler menen baslanatuǵın kórpeshedey maqalalardı jazıp otırıw onlayn oqırmanlarǵa unamaytuǵınlıǵı anıq.

Mısal retinde, keń auditoriyaǵa iye «DavletovUz» Telegram-kanalın ashıp qaraytuǵın bolsaq, bul blogtı hátteki mikroblog dep atawǵa bolatuǵınlıǵınıń guwası bolamız. Ol jerde berilgen hárbir jańalıq-xabardı 1-2 SMSke sıydırıwǵa boladı, yaǵniy tweet formasında berilgen. Lekin soǵan qaramay, nátiyjeni kóriń: jańalıqlar qısqa, auditoriya keń. 

3. Stil

Eger átirapımızdaǵı barlıq doslarımızdıń xarakterleri birdey bolǵanda, biz zerigip qalǵan bolar edik. Qudayǵa shúkir, hárkim ózgeshe. Ayırım doslar bar — oy-pikirleri tereń, ayırımları — házilkesh, bárhá kewillerdi kóterip júredi.

Blogerlerdiń ayırıqsha fishkası da — olardıń jazıw stili. Qaysıdur bloger óziniń analitikası menen dıqqattı tartsa, jáne birewi hárqıylı memlerdi qollanǵan halda, ashshı haqıyqattı yumorlıq usıl menen ashıp beredi — bul sabskrayberlerdi zeriktirip qoymawǵa xızmet etedi.

Mine, sonıń ushın da, házirgi jaslar gazetalardaǵı jıynalıslar tuwralı «spam» maqalalardı oqıp otırǵısı kelmeydi.

4. Bahası

Bul zamanda hesh nárse tegin emes, hesh nárse arzan da emes. Qara qazanı zorǵa qaynap otırǵan xojalıqlar bar. Jaqında prezidentimiz óziniń múrájátnamasında da dáramatı tómen shańaraqlardıń derlik 15% ti quraytuǵınlıǵın da ashıqtan-ashıq aytıp ótip edi. Góshtiń bahası ~50 000 sum/kg bolıp turǵanda, 40 000 sumdı gazetaǵa «ıqtıyarıy» jazılıwǵa sarplaw ańsat emes, men sizge aytsam...

Lekin sonda da, sol 40 000 sumǵa jazılıp alınǵan gazetalar studentlerdiń jataqxanasındaǵı terezelerge «máńgilestirilmegenine» men kepillik bere almayman.

Al, internetten jańalıq-xabarlardı alıp oqıw biypul. Heshkim sizden bunıń ushın pul talap etpeydi yamasa bir jıllıq jazılıwdıń pulın aldınnan tólep qoyıwdı soramaydı.

Jáne bir áhmiyetli nárseni aytıp qoyayın, blogerler ózleriniń jazǵan postlarınan bir tiyin payda kórmeydi, hátteki Pavel Durovqa da (Telegram tiykarshısı) bunnan heshqanday máp joq. Bárshesi xalıq ushın, sol jámiyet ushın.

Álbette, gazeta informaciya tarqatıwshı qural bolıp kelgen hám bunnan bılay da jasaydı. Heshkim «gazeta óldi» dep atırǵan joq. Eger ólgende, IT texnologiyaları bizlerden júz jıllap ilgerilep ketken mámleketlerde álleqashan ólgen bolar edi.

Uzaqqa barmayıq, jaqın Rossiyadaǵı «Известия» gazetasın alıp qarań, uzaq tariyxqa iye gazeta. Búgingi kúnge kelip ol da zamanǵa beyimlesken: óziniń internet saytına iye, hátteki telekanal da ashıp alǵan. Tezligine gáp joq, rası... Isenesiz be, men jeke ózim jańalıqlardı internetten oqıytuǵın bolsam da, hárdayım «Известия»nı tamashalap otıratuǵın ákem Tramptıń ne aytıp, ne qoyǵanın, koronavirus penen kesellengenler sanı qanshaǵa jetkenligin mennen burın bilip otıradı. Áne sizge tezlik! 

Al, bloger Baxtiyar Qádirbergenov aǵamız biziń gazetalarımız saytlarınıń házirgi awhalınıń qanday ekenligin jaqında kórsetip bergen edi. Tilekke qarsı, ol saytlardıń birli yarımı «Back to „the past“» filmindegi doktor Emmet Braunnıń DeLoreanʼı menen 2012-jılda «sayaxat etip júr» — Mustahkam oila yili... 

Dúnya júzinde jurnalistika tarawında báseki kúshli bolıp turǵan bir zaman. Usı dáwirde biziń jurnalistlerimiz gazetaǵa májbúriy túrdegi jazılıwlardı qollanıp, jańa ǵana «táy-táy basıp kiyatırǵan» blogerlerimizdi sınǵa alıw arqalı ózlerin outsayder dep tán alıp atırǵanday, bizińshe. 

Hárkim óz qáte-kemshiligin kóre biliwi kerek... 

Juwmaǵında ne demekshimen, jurnalistlerimiz, aylanıp kelip, gazeta oqımaǵan adamdı «mánáwiyat tayaǵı» menen sabalay bergenshe, pikirge qarsı pikir, argumentke qarsı argument keltirip, shınında da, gazeta tárbiya quralı ekenligin dálillep berse, jaqsı bolar edi.

© «Early edition», CBS

Minekey, joqarıda búgingi gazetalarımızdıń kemshiliklerin sanap ótip edik. Endi usıǵan qarap, redakciyalarımız da qayta-qayta studentlerdiń qaltasına úńile bermey, ózleriniń baspa materiallarınıń sapasın jaqsılaw, oqırmanlardı ele de gazetaǵa qızıqtırıw haqqında bir jaqsılap, jaqsılap(!) oylap kórse maqul bolar edi. Heshkim gazetalarımız «Tańǵı gazeta» serialındaǵı Geri Xobsonnıń gazetası sıyaqlı keleshekte bolatuǵın waqıyalardı aldınnan jazıwın talap etip atırǵan joq. Eń tiykarǵı talap — zamanǵa beyimlese biliw kerek, tezlik kerek! Sebebi, suwıp qalǵan awqattı heshkim ishkisi kelmeydi.

Húrmet penen, barlıq blogerler atınan Timur Daniyarov