Házirde ana tilimiz óziniń eski kirill jazıwın latın jazıwına almastırıp atırǵanı bárshege málim. Sonday bir waqıtta, bul ózgeriske narazı bolıp júrgen úlken jastaǵı áwlad wákilleri de aramızda joq emes. Al, men bolsam sonday insanlardan narazı bolıp júrmen. Óytkeni, bir jazıwdan ekinshi jazıw túrine ótiwde júzege kelgen toqtalıslar, irkilislerde áne sol úlken áwladti ayıplayman.
Kúnlerdiń birinde doslarımnan biri mennen soradı:
— Ne ushın kirill jazıwın jaqtırmaysań?
— Qáydem... Bálkim, bizlerge latındı úyretip, «Sen mına jaqta sabaǵıńdı latında jaza ber, al bizler mına jaqta hújjetlerdi kirillda júrgize beremiz» degendey, kirilldan keshe almay atırǵan úlken áwlad sebepli shıǵar, — dep juwap berdim men.
Yaq, men kirill jazıwın jaqtırmayman deyjaq emespen. Kirill jazıwınıń da dúnya tilleri, ásirese slavyan tilleriniń arasında óz ornı bar. Degen menen bul jazıw túrkiy tilleri ushın oǵada qolaylı dep aytıp bolmaydı. Sonlıqtan, burınǵı awqam quramında bolǵan 25 túrkiy tildiń kópshiligi álleqashan bul jazıwdı basqasına almastırıp úlgergen.
Kirill jazıwınıń da qádiri úlken dep ayttım. Lekin, buǵan tolıq isenim bildire almayman, óytkeni kóplegen slavyan tillerinde de házirde latınnan paydalanıladı. Mısalı, slovak, sloven, chex, polyak tillerin alıp qarasaq, olarda da latınnan paydalanılatuǵının kóriwimizge boladı. Usı maǵlıwmatlardıń ózi de kórsetip turıptı — latın jazıwınıń basqa jazıw túrlerine qaraǵanda paydalanıwda birqansha qolaylı ekenligin.
Biz de latın jazıwına (qaytadan) ótiwdi «uzaq ótmishte» baslaǵanbız, tek ǵana baslaǵanbız. Bıraq, usı dáwırge kelip te ana tilimiz óziniń optimal varianttaǵı alfavitine iye emes edi. Jańa latın jazıwına tiykarlanǵan alfavitimiz jigirma jıldan aslam waqıt ishinde úsh márte ózgeriske ushıradı. Bunı haqıyqıy shermendelik dep atap ótsek arzıydı. Bulardıń eń aqırǵıları — 2009 hám 2016.
Esimde, birinshi ustazım qolıma uslatqan hám onnan hárip úyretken «Álipbe»de 32 túrli tańba, solardıń ishinde Iı (noqatsız I) hám İi (noqatlı I) háripleri bólek paydalanılatuǵın edi. Lekin, aradan birneshe jıllar ótip, belgilerdi kompyuter hám basqa da elektron qurılmalarda qollanıwda qıyınshılıqlar payda boldı. Sol sıltawlar menen [ɯ] sesin ańlatıw ushın onnan da beter qolaysızlıqlardı keltirip shıǵarǵan — tekstte kóp orındı iyeleytuǵın Iʼ iʼ (apostraflı I) tańbasına almastırıldı. «Bul qaysı “aqıllılar”dıń isi boldı eken-áy?» — áyne usı sorawǵa juwap taba almay júrgen sol dáwirlerde, meniń názerimde, qızıǵıwshılıq sózi qaraqalpaq pangrammasına aylanıp ketken edi — qiʼziʼgʼiʼwshiʼliʼq. Apostraflar menen baylanıslı kemshiliklerdi ayqın kórsetip beriw maqsetinde, bir ǵana 2014-jılı baspadan shıqqan — 8-klass ushın arnalǵan «Ádebiyat» sabaqlıǵında apostraf ( ’ ) belgisi 54 945 (eliw tórt mıń toǵız júz qırıq bes) márte qollanılǵanlıǵın statistika retinde kórsetiwge boladı. Dúnyanıń hesh bir tilinde apostraflar bunshelli kóp paydalanılmaǵan bolsa kerek, meniń názerimde.
Onnan qala berdi, sózdiń basında kelgen o, o’ hám e háripleri aldına w menen y di qoyıp, wo, wo’ hám ye diftongların qollanıw qaǵıydası kirgizildi. «Bulardıń bizge ulıwma zárúrligi joq edi-ǵo...», «Ózi apostraflardan qutıla almay atırǵan bir waqıtta, bular hárip qasına hárip qosadı-aw» dep qattı ashıwım kelgen dáwirlerim, Qaraqalpaq tili páninen sabaq beretuǵın Sárbinaz apanıń «Endi ilajımız joq — sol qaǵıyda boyınsha jazıwǵa májbúrmiz» degen sózi de maǵan tásir etpey, «Meyli, diktant jazıwdan “4” alsam alarman, bıraq mına qaǵıyda boyınsha jazbayman» dep, birinshi klasta úyrengen álipbem boyınsha heshqanday diftonglarsız jazıw ádetime aylandı. Bul jańa qaǵıydalardıń ómiri uzaq emes ekenligin sol waqıtları anıq sezetuǵın edim hám oylaǵanımday boldı — aradan birneshe jıl ótkennen soń orfografiyamız diftonglardı biykarlap, [ɯ] sesi ushın Íı, [æ] [ɣ] [œ] [ŋ] [y] seslerin ańlatıw ushın akut akcentli tańbalardı (Áá, Ǵǵ, Óó, Ńń, Úú) tańlap berdi. Bonus retinde 2009-jılı alfavitimizge [ʦ], [ʧ] fonemaların ańlatıw ushın Cc háribi hám Chch digrafı qosılǵanlıǵın da aytıp ótiw orınlı.
Kemshiliksiz heshnárse bolmaydı eken. Kóp quwanıp kettim be, [ɣ] sesi ushın arnalǵan Ǵ (akutlı G) belgisin men telefonım klaviaturasınan taba almadım. Awa, sol waqıtları men ápiwayı telefon qollanatuǵın edim (smartfon emes). Sonda men kóplegen tillerdiń alfavitin kórip shıqtım, bıraq olardıń quramınan joqarıdaǵı belgini taba almadım. Sol sebepli, belgili bir dáwir dawamında facebooktaǵı postlarımda [ɣ] sesin jazıwda túrk hám latısh tillerinde qollanılatuǵın Ğ (kratkalı G) hám ģ (sedillalı g)nı paydalanıp júrdim. Bul belgilerdi tańlawımnıń da ózine jarasa sebepleri bar: latısh álipbesindegi ģ nıń tóbesindegi diakritika — ulıwma basqa — okina ( ‘ ) bolıwına qaramastan, ayırım shrift túrlerinde ol akut (◌́) akcenti menen óz-ara uqsas bolıp keledi (ģ — ǵ).
Soń qolıma smartfon kelip tústi hám bunday qurılmalardıń múmkinshiliklerin sizler jaqsı bilesiz — kompyuter qıla alatuǵın derlik hárqanday isti orınlaydı. Áyne waqıtta siz oqıp atırǵan tekstti jazıwda qollanǵan bul smartfonımdı birinshi márte qolǵa alǵanımda, eń dáslep onıń klaviaturasın, onda ornatılǵan tiller paketin kózden ótkerdim: SwiftKey. Qurılma baǵdarlamasına kirgizilgen klaviatura Microsoft’qa tiyisli áyne usı klaviatura edi. Onda biz túsinetuǵın rus, inglis, ózbek hám qazaq tilleri paketi ornatılǵan. «Ne ushın qaraqalpaq tili joq?» degen haqlı soraw payda boladı. Rası, men qaraqalpaq tiliniń bul jerde bolıwın kútpeymen. Bolsa, Googleʼdıń Gboardʼında boladı.
Qáne, kóremiz: men Play Store’ǵa kirdim hám sol Gboardʼdı telefonıma júklep aldım. Haqıyqatında da bul jerde qaraqalpaq tili bar edi. Lekin, eski alfavit tiykarında dúzilgen (2009) hám bul paket maǵan unamadı. Aʼ, G’, I’ sıyaqlı belgilerdi kórip kewlim qayttı. Birde bir qaraqalpaqsha klaviatura tabılmasa ya! Bul nesi?!
Respublikamızda Muhammed Ál Xorezmiy atındaǵı Tashkent informaciya texnologiyaları universiteti bar. Qalamızda bolsa bul universitettiń filialı ashılǵanına kóp jıllar boldı. Sonsha dáwir ishinde bul universitet kóplegen qánigelerdi tayarlap berdi hám tayarlap beriwde dawam etpekte. Meniń hayran qalatuǵın jerim sol — bul jerde oqıp shıqqanlardıń yamasa oqıp atırǵanlardıń hesh biri usı waqıtqa shekem mobil qurılmalar ushın qaraqalpaqsha klaviatura islep beriwge jarımadı.
Birneshe baǵdarlamashı jigitlerden quralǵan Shaǵala Lab toparı tárepinen android platforması ushın QqKeyboard degen atamada klaviatura islep shıǵılǵanlıǵın hámme de bile bermese kerek. Men bul klaviaturanı paydalanıp kórdim, siz de paydalanıp kóriwińiz múmkin. Bunı júklep alar ekensiz, klaviaturanı smartfonıńızǵa ele ornatpasıńızdan turıp tosqınlıqlarǵa ushıraysız, yaǵniy smartfonıńız tekserilmegen dereklerden alınǵan baǵdarlamanı ornatıwdı másláhát bermeydi. Bul basqıshtan ótkennen keyin, klaviaturanıń eń tiykarǵı kemshiligi kórine baslaydı — jazıw tezligi. Diakritikalıq belgilerge iye háriplerdi, mısalı, Á belgisin jazıw ushın basqa klaviaturalardaǵı sıyaqlı A háribin basıp-uslap turıp, Á ni tańlap, jiberip qalıw jetkilikli bolmaydı. Bunıń ushın siz Á belgisin tańlaw ushın jáne bir márte tach qılıwıńızǵa tuwra keledi hám bul jazıw tezligine ádewir óz tásirin kórsetedi. Durıs, bul kemshilikti diakritikalı belgilerdi klaviaturanıń joqarǵı baǵanasına shıǵarıp qoyıw arqalı joq etiwge boladı. Bıraq, bul bazı birewlerge unamawı múmkin, sebebi bul orında cifrlardıń turıwın qolaylı dep esaplaytuǵınlar da tabıladı. Al, ı háribiniń úlkeni — Í bolsa bul klaviaturada ulıwma joq! Rası, men buǵan tań qaldım hám oylanıp otırmastan bul klaviaturanı qurılmamnan óshirip tasladım.
Kúnlerdiń birinde doslarımnan biri mennen soradı:
— Ne ushın kirill jazıwın jaqtırmaysań?
— Qáydem... Bálkim, bizlerge latındı úyretip, «Sen mına jaqta sabaǵıńdı latında jaza ber, al bizler mına jaqta hújjetlerdi kirillda júrgize beremiz» degendey, kirilldan keshe almay atırǵan úlken áwlad sebepli shıǵar, — dep juwap berdim men.
Yaq, men kirill jazıwın jaqtırmayman deyjaq emespen. Kirill jazıwınıń da dúnya tilleri, ásirese slavyan tilleriniń arasında óz ornı bar. Degen menen bul jazıw túrkiy tilleri ushın oǵada qolaylı dep aytıp bolmaydı. Sonlıqtan, burınǵı awqam quramında bolǵan 25 túrkiy tildiń kópshiligi álleqashan bul jazıwdı basqasına almastırıp úlgergen.
Kirill jazıwınıń da qádiri úlken dep ayttım. Lekin, buǵan tolıq isenim bildire almayman, óytkeni kóplegen slavyan tillerinde de házirde latınnan paydalanıladı. Mısalı, slovak, sloven, chex, polyak tillerin alıp qarasaq, olarda da latınnan paydalanılatuǵının kóriwimizge boladı. Usı maǵlıwmatlardıń ózi de kórsetip turıptı — latın jazıwınıń basqa jazıw túrlerine qaraǵanda paydalanıwda birqansha qolaylı ekenligin.
Biz de latın jazıwına (qaytadan) ótiwdi «uzaq ótmishte» baslaǵanbız, tek ǵana baslaǵanbız. Bıraq, usı dáwırge kelip te ana tilimiz óziniń optimal varianttaǵı alfavitine iye emes edi. Jańa latın jazıwına tiykarlanǵan alfavitimiz jigirma jıldan aslam waqıt ishinde úsh márte ózgeriske ushıradı. Bunı haqıyqıy shermendelik dep atap ótsek arzıydı. Bulardıń eń aqırǵıları — 2009 hám 2016.
Esimde, birinshi ustazım qolıma uslatqan hám onnan hárip úyretken «Álipbe»de 32 túrli tańba, solardıń ishinde Iı (noqatsız I) hám İi (noqatlı I) háripleri bólek paydalanılatuǵın edi. Lekin, aradan birneshe jıllar ótip, belgilerdi kompyuter hám basqa da elektron qurılmalarda qollanıwda qıyınshılıqlar payda boldı. Sol sıltawlar menen [ɯ] sesin ańlatıw ushın onnan da beter qolaysızlıqlardı keltirip shıǵarǵan — tekstte kóp orındı iyeleytuǵın Iʼ iʼ (apostraflı I) tańbasına almastırıldı. «Bul qaysı “aqıllılar”dıń isi boldı eken-áy?» — áyne usı sorawǵa juwap taba almay júrgen sol dáwirlerde, meniń názerimde, qızıǵıwshılıq sózi qaraqalpaq pangrammasına aylanıp ketken edi — qiʼziʼgʼiʼwshiʼliʼq. Apostraflar menen baylanıslı kemshiliklerdi ayqın kórsetip beriw maqsetinde, bir ǵana 2014-jılı baspadan shıqqan — 8-klass ushın arnalǵan «Ádebiyat» sabaqlıǵında apostraf ( ’ ) belgisi 54 945 (eliw tórt mıń toǵız júz qırıq bes) márte qollanılǵanlıǵın statistika retinde kórsetiwge boladı. Dúnyanıń hesh bir tilinde apostraflar bunshelli kóp paydalanılmaǵan bolsa kerek, meniń názerimde.
Onnan qala berdi, sózdiń basında kelgen o, o’ hám e háripleri aldına w menen y di qoyıp, wo, wo’ hám ye diftongların qollanıw qaǵıydası kirgizildi. «Bulardıń bizge ulıwma zárúrligi joq edi-ǵo...», «Ózi apostraflardan qutıla almay atırǵan bir waqıtta, bular hárip qasına hárip qosadı-aw» dep qattı ashıwım kelgen dáwirlerim, Qaraqalpaq tili páninen sabaq beretuǵın Sárbinaz apanıń «Endi ilajımız joq — sol qaǵıyda boyınsha jazıwǵa májbúrmiz» degen sózi de maǵan tásir etpey, «Meyli, diktant jazıwdan “4” alsam alarman, bıraq mına qaǵıyda boyınsha jazbayman» dep, birinshi klasta úyrengen álipbem boyınsha heshqanday diftonglarsız jazıw ádetime aylandı. Bul jańa qaǵıydalardıń ómiri uzaq emes ekenligin sol waqıtları anıq sezetuǵın edim hám oylaǵanımday boldı — aradan birneshe jıl ótkennen soń orfografiyamız diftonglardı biykarlap, [ɯ] sesi ushın Íı, [æ] [ɣ] [œ] [ŋ] [y] seslerin ańlatıw ushın akut akcentli tańbalardı (Áá, Ǵǵ, Óó, Ńń, Úú) tańlap berdi. Bonus retinde 2009-jılı alfavitimizge [ʦ], [ʧ] fonemaların ańlatıw ushın Cc háribi hám Chch digrafı qosılǵanlıǵın da aytıp ótiw orınlı.
Kemshiliksiz heshnárse bolmaydı eken. Kóp quwanıp kettim be, [ɣ] sesi ushın arnalǵan Ǵ (akutlı G) belgisin men telefonım klaviaturasınan taba almadım. Awa, sol waqıtları men ápiwayı telefon qollanatuǵın edim (smartfon emes). Sonda men kóplegen tillerdiń alfavitin kórip shıqtım, bıraq olardıń quramınan joqarıdaǵı belgini taba almadım. Sol sebepli, belgili bir dáwir dawamında facebooktaǵı postlarımda [ɣ] sesin jazıwda túrk hám latısh tillerinde qollanılatuǵın Ğ (kratkalı G) hám ģ (sedillalı g)nı paydalanıp júrdim. Bul belgilerdi tańlawımnıń da ózine jarasa sebepleri bar: latısh álipbesindegi ģ nıń tóbesindegi diakritika — ulıwma basqa — okina ( ‘ ) bolıwına qaramastan, ayırım shrift túrlerinde ol akut (◌́) akcenti menen óz-ara uqsas bolıp keledi (ģ — ǵ).
 |
| © SwiftKey / Microsoft |
 |
| © Gboard / Google |
Respublikamızda Muhammed Ál Xorezmiy atındaǵı Tashkent informaciya texnologiyaları universiteti bar. Qalamızda bolsa bul universitettiń filialı ashılǵanına kóp jıllar boldı. Sonsha dáwir ishinde bul universitet kóplegen qánigelerdi tayarlap berdi hám tayarlap beriwde dawam etpekte. Meniń hayran qalatuǵın jerim sol — bul jerde oqıp shıqqanlardıń yamasa oqıp atırǵanlardıń hesh biri usı waqıtqa shekem mobil qurılmalar ushın qaraqalpaqsha klaviatura islep beriwge jarımadı.
 |
| © QqKeyboard / Shaǵala Lab |
TITUdaǵılardan bir is shıqpaǵanınan soń, men smartfonlar klaviaturasına qaraqalpaq tili paketin islep shıǵıwdı iltimas etip, sol — házirde ózim paydalanıp atırǵan SwiftKey klaviaturasınıń avtorlarına múráját ettim. Olar meniń jazıp qaldırǵan xabarıma kóp kúttirmey-aq juwap qaytardı hám bul júdá ájayıp ideya ekenligin aytıp, qollap-quwatladı. Soń Microsoftʼta islewshi injener Julien Baley meniń menen baylanısıp, birqansha maǵlıwmatlardı, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde qaysı jazıwdan (latın/kirill/arab) paydalanılatuǵının soradı. Men onıń bul sorawına qaraqalpaq tili házirde kirilldan latın grafikasına ótip atırǵanlıǵın aytıp, juwap berdim. Keyin ol: Qáne, onday bolsa, latın jazıwı tiykarında isleymiz, — dep, meni quwanttı. Men oǵan álipbemizdegi háripler dizimin berdim.
Jáne de, ol mennen qaraqalpaqsha saytlar adresin, eger bar bolsa, qaraqalpaqsha sózler dizimin soradı (bul oǵan qaraqalpaqsha sózlerdi “avtomat túrde tolıqtırıw” (автоисправление) funkciyasına kirgiziw ushın kerek edi). Usı jerde uyattan qızarıp kettim. Jer jarılmadı — men jer astına kirip ketpedim. «Latın jazıwına ótip atırmız» degenim ótirik bolıp qaldı. Sebebi, absolyut túrde latın jazıwında (2016-jılǵı alfavit boyınsha) shıqqan birde bir qaraqalpaqsha sózliktiń elektron variantın yaki qaraqalpaqsha sayttı tabıw qıyın edi. Ibrayım Yusupov atındaǵı qánigelestirilgen balalar mektep internatınıń facebooktaǵı postların esapqa almaǵanda, internet paydalanıwshıları arasında tanımalı bolǵan KRuz.uz , Mákan hám Zaman.uz sıyaqlı kóp sanlı oqıwshılarına iye saytlardıń da barlıǵı kirillde júrgiziledi eken. Sol sebepli, men Julienge 6, 7-klass ushın arnalǵan — 2017-jılı baspadan shıqqan «Qaraqalpaq tili» hám «Ádebiyat» sabaqlıqlarınıń elektron variantın jiberiwge májbúr boldım. Qosımsha retinde usı — ózim tolıǵı menen latında júrgizip atırǵan blogımdı da usınıs ettim. Sóytip, ol bul materiallar jetkilikli bolatuǵınlıǵın, tez arada dep ayta almasa da, men soraǵan qaraqalpaqsha klaviaturanı islep beriwine wáde berdi.
Julien Qaraqalpaq paketin tayarlayman degenshe, men tekst teriwde SwiftKey klaviaturasına kirgizilgen qazaq (latın) álipbesinen paydalandım. Awa, onda bizge kerekli Ǵ háribi bar. Degen menen, bul da bir táǵdirdiń házili me yaki «Shaǵalalar» óz klaviaturasın ózleri islep shıqpastan, tayın ǵana Qazaq plaginin kóshirip alıp, onı qaytadan «qaraqalpaqsha klaviatura» dep atap, bizlerge usınıs etip otır ma, bilmedim, bul jerde de Í háribi joq edi. Bul tábiyiy, sebebi qazaqlar ózleriniń jańa latın álipbesine bul belgini kirgizbegen. Olar [ɯ] sesin jazıw ushın túrk, azerbayjan, qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı ı belgisin emes, bálkim, túrkmen tilindegi kibi y belgisin paydalanadı. Qalǵan basqa barlıq zárúrli háripler biziń álipbemizge tiykarlanıp alınǵan: Әә, Ғғ, Ңң, Өө, Ұұ, Үү — Á, Ǵ, Ń, Ó, U, Ú. Jáne de házirgi qazaq (kirill) álipbesindegi Ii, Ии, Йй háripleri, óz náwbetinde, Ii, Iı, Iı belgilerine almastırıldı.
Usı táreplerin esapqa alıp, men klaviatura sazlawlarındaǵı «diakritikalıq belgiler» funkciyasın qosıp qoyıwıma tuwra keldi. Sol sebepli Í belgisin qolǵa kirgizdim. Eger kerisinshe jaǵdayda — bul funkciya óshik bolǵanında, tek ǵana qazaq álipbesine kirgizilgen háriplerden paydalanıwǵa májbúr bolar edim.
«Tiyinniń ekinshi tárepi bar» degendey, bul funkciyanıń qolaysız tárepi — hárqıylı tillerge tiyisli bolǵan — barı joǵı kishkene bir noqatı yaki túrtilgen sızıǵı menen basqalarınan ajıralıp turatuǵın birdey háriplerdiń ishinen ózińe kereklisin tańlap alıwıń kerekligi...
«Sabır túbi — sarı altın» degen naqıl óz tastıyıǵın tawǵanday, mine aqırı, sol — men árman etken klaviatura. Qaraqalpaq tili házirshe beta versiyasında ǵana bar. Keyinirek onı tiykarǵı SwiftKey’ge de kirgiziw rejelestirilgen. Sonı da aytıp ótiwim kerek: bul meniń tuwılǵan kúnim ushın júdá ájayıp sawǵa boldı.
Klaviaturanıń ózi haqqında aytıp ótetuǵın bolsam, onda latın alfavitiniń tiykarǵı 26 háribi menen bir qatarda qaraqalpaq tiliniń arnawlı seslerin ańlatıwda qollanılatuǵın — keńeytilgen latın álipbesiniń Á, Ǵ, Í, ı, Ó, Ń, Ú belgileri tolıq ornalasqan. Bunnan basqa da qolaylıqları: jazıw tezliginiń joqarılıǵı; diakritikalı belgilerdi tańlaw ushın klavishtıń basıp turıw kerek bolǵan bufer waqtın ózińiz qálegenińizdey ózgerte alasız; komfortlılıq, yaǵniy klaviatura ólshemlerin ózińizge qolay túrde ózgertiw múmkinshiligi; Google’dıń dawıslı kiritiw funkciyası; social tarmaqlar hám messendjerlerdegi jazısıwlar ushın hárqıylı smaylikler, jáne de stikerler, GIFlerdi izlew hám jiberiw; Flow funkciyası (barmaqlardı háripten háripke júrgiziw arqalı jazıw) t.b. hár túrli imkaniyatları bar ekenligi.
Esletip ótemen, joqarıda sanap ótilgen fishkalardıń heshbiri Shaǵala Lab klaviaturasında joq. Onda hátteki Í háribiniń joq ekenligin men joqarıda aytıp óttim. Demek, bunıń járdeminde «“Í” operaciyasın» ámelge asırıp bolmaydı. Eger siz ózińizdi sawatsız etip kórsetiwdi qálemeseńiz, bul klaviaturadan paydalanıwdı másláhát bermeymen.
Swiftkey klaviaturasın islep shıqqan Microsoft baǵdarlamashılarına hám solardıń arasında Julien Baleyge qaraqalpaq tili paketin jaratıp bergeni ushın óz minnetdarshılıǵımdı bildiremen. Sebebi, ol kópirden ótip atırǵan tasbaqaǵa alǵa qaray háreket etiwi kerek ekenligin esletip, jáne bir adım atıwında kómeklesti.
Húrmetli internet jurnalistleri, blogerler hám social tarmaqlardıń belsendi paydalanıwshıları, mine, búgin biziń smartfonlarımızda ana tilimizdegi háriplerge, sózlerge iye bolǵan pútin bir klaviatura bar. Bul klaviatura áyne sizler ushın. Iltimasım, endi kirilldan paydalanǵandı sál azaytıp, latın alipbemizge de itibar qaratayıq, onıń ǵalabalılıǵın arttırayıq. Óytkeni, bul álipbe tek ǵana mektep oqıwshıları ushın arnalmaǵan. Latın jazıwı — bizlerdiń keleshek jazıwımız. Keliń, endi sol keleshekti házirden baslayıq.
Jáne de, ol mennen qaraqalpaqsha saytlar adresin, eger bar bolsa, qaraqalpaqsha sózler dizimin soradı (bul oǵan qaraqalpaqsha sózlerdi “avtomat túrde tolıqtırıw” (автоисправление) funkciyasına kirgiziw ushın kerek edi). Usı jerde uyattan qızarıp kettim. Jer jarılmadı — men jer astına kirip ketpedim. «Latın jazıwına ótip atırmız» degenim ótirik bolıp qaldı. Sebebi, absolyut túrde latın jazıwında (2016-jılǵı alfavit boyınsha) shıqqan birde bir qaraqalpaqsha sózliktiń elektron variantın yaki qaraqalpaqsha sayttı tabıw qıyın edi. Ibrayım Yusupov atındaǵı qánigelestirilgen balalar mektep internatınıń facebooktaǵı postların esapqa almaǵanda, internet paydalanıwshıları arasında tanımalı bolǵan KRuz.uz , Mákan hám Zaman.uz sıyaqlı kóp sanlı oqıwshılarına iye saytlardıń da barlıǵı kirillde júrgiziledi eken. Sol sebepli, men Julienge 6, 7-klass ushın arnalǵan — 2017-jılı baspadan shıqqan «Qaraqalpaq tili» hám «Ádebiyat» sabaqlıqlarınıń elektron variantın jiberiwge májbúr boldım. Qosımsha retinde usı — ózim tolıǵı menen latında júrgizip atırǵan blogımdı da usınıs ettim. Sóytip, ol bul materiallar jetkilikli bolatuǵınlıǵın, tez arada dep ayta almasa da, men soraǵan qaraqalpaqsha klaviaturanı islep beriwine wáde berdi.
Julien Qaraqalpaq paketin tayarlayman degenshe, men tekst teriwde SwiftKey klaviaturasına kirgizilgen qazaq (latın) álipbesinen paydalandım. Awa, onda bizge kerekli Ǵ háribi bar. Degen menen, bul da bir táǵdirdiń házili me yaki «Shaǵalalar» óz klaviaturasın ózleri islep shıqpastan, tayın ǵana Qazaq plaginin kóshirip alıp, onı qaytadan «qaraqalpaqsha klaviatura» dep atap, bizlerge usınıs etip otır ma, bilmedim, bul jerde de Í háribi joq edi. Bul tábiyiy, sebebi qazaqlar ózleriniń jańa latın álipbesine bul belgini kirgizbegen. Olar [ɯ] sesin jazıw ushın túrk, azerbayjan, qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı ı belgisin emes, bálkim, túrkmen tilindegi kibi y belgisin paydalanadı. Qalǵan basqa barlıq zárúrli háripler biziń álipbemizge tiykarlanıp alınǵan: Әә, Ғғ, Ңң, Өө, Ұұ, Үү — Á, Ǵ, Ń, Ó, U, Ú. Jáne de házirgi qazaq (kirill) álipbesindegi Ii, Ии, Йй háripleri, óz náwbetinde, Ii, Iı, Iı belgilerine almastırıldı.
Usı táreplerin esapqa alıp, men klaviatura sazlawlarındaǵı «diakritikalıq belgiler» funkciyasın qosıp qoyıwıma tuwra keldi. Sol sebepli Í belgisin qolǵa kirgizdim. Eger kerisinshe jaǵdayda — bul funkciya óshik bolǵanında, tek ǵana qazaq álipbesine kirgizilgen háriplerden paydalanıwǵa májbúr bolar edim.
 |
| © Timur Daniyarov |
«Sabır túbi — sarı altın» degen naqıl óz tastıyıǵın tawǵanday, mine aqırı, sol — men árman etken klaviatura. Qaraqalpaq tili házirshe beta versiyasında ǵana bar. Keyinirek onı tiykarǵı SwiftKey’ge de kirgiziw rejelestirilgen. Sonı da aytıp ótiwim kerek: bul meniń tuwılǵan kúnim ushın júdá ájayıp sawǵa boldı.
 |
| © Timur Daniyarov |
Esletip ótemen, joqarıda sanap ótilgen fishkalardıń heshbiri Shaǵala Lab klaviaturasında joq. Onda hátteki Í háribiniń joq ekenligin men joqarıda aytıp óttim. Demek, bunıń járdeminde «“Í” operaciyasın» ámelge asırıp bolmaydı. Eger siz ózińizdi sawatsız etip kórsetiwdi qálemeseńiz, bul klaviaturadan paydalanıwdı másláhát bermeymen.
 |
| © SwiftKey / Microsoft |
Húrmetli internet jurnalistleri, blogerler hám social tarmaqlardıń belsendi paydalanıwshıları, mine, búgin biziń smartfonlarımızda ana tilimizdegi háriplerge, sózlerge iye bolǵan pútin bir klaviatura bar. Bul klaviatura áyne sizler ushın. Iltimasım, endi kirilldan paydalanǵandı sál azaytıp, latın alipbemizge de itibar qaratayıq, onıń ǵalabalılıǵın arttırayıq. Óytkeni, bul álipbe tek ǵana mektep oqıwshıları ushın arnalmaǵan. Latın jazıwı — bizlerdiń keleshek jazıwımız. Keliń, endi sol keleshekti házirden baslayıq.
© Timur Daniyarov, 2019
😊😊😊😊😊😊😊�
ОтветитьУдалить