MEN DE BIR SÓZ AYTAYÍN…

Sońǵı jıllarda mámleketimizde bilimlendiriwge úlken dıqqat awdarılıp atırǵanı heshkimge sır emes. Bunda, ásirese, mektepke shekemgi hám ulıwma bilim beriw mákemeleriniń balalarǵa berip atırǵan biliminiń sapasın jaqsılaw, perzentlerimizdiń ilim iyelewge bolǵan qızıǵıwshılıǵın jáne de arttırıw — búgingi kúnde mámleket siyasatındaǵı eń áhmiyetli temalardıń biri.

© Timur Daniyarov

Jas áwladti bilimlendiriw haqqında sóz ketkende, álbette, sol bilimdi jetkerip beriwde paydalanılatuǵın sabaqlıqlardı názerden shette qaldırıw múmkin emes. Óytkeni, oqıwshılarǵa tálim-tárbiya beriw procesinde tikkeley qatnasatuǵın hám bunda úlken rol oynaytuǵın «ustazlar» da — usı sabaqlıqlar. 

Áyne kúnlerde ǵalaba xabar qurallarında: televideniede, radioda, internette sabaqlıqlar máselesi haqqında kóp aytılıp atır, jańalıqlar payda bolmaqta. Atap aytqanda, Xalıq bilimlendiriw ministrliginiń mektep oqıwshılarına alternativ sabaqlıqlardı usınıs etetuǵınlıǵı haqqındaǵı xabarı júdá ájayıp jańalıq boldı.

Bul ne degeni? Bul degeni — endi biziń oqıwshılarımız tek ǵana bir túrdegi — 3 adam jazǵan, 4 adam pikir bildirgen, ekewi qol qoyıp tastıyıqlaǵan kitaptı emes, al sol sabaqlıqtıń ózleri qálegen — basqa bir avtor tárepinen islep shıǵılǵan variantın tańlap oqıwı múmkin. 

Usı tárizde monopoliyaǵa da shek qoyıldı — endi hárqanday pedagog (yaki sol pánniń mamanı) qolınan kelse sabaqlıq dúzip, onı XBMʼǵa tapsırıp, maqul dep tabılsa, bul miyneti ushın ılayıqlı túrde qarjı menen sıylıqlanadı. 

Demek, bilimlendiriw sistemamızda birqansha unamlı reformalar ámelge asırılmaqta. Tarawdaǵı jol qoyılǵan qáte-kemshilikler sınǵa alınıp, olardı dúzetiwge bolǵan itibar kúshli. 

Qaraqalpaqstan Respublikası Terminologiya orayı tárepinen Aprel ayında ótkerilgen jıynalısta da, temamızǵa baylanıslı, sabaqlıqlar máselesi qaraldı. Ol jerde tiykarınan qaraqalpaq tili hám ádebiyatı pánlerin oqıtıwǵa arnalǵan sabaqlıqlar dıqqat orayında bolıp, sózge shıqqan pedagog-qánigeler sabaqlıqlarda kórsetilgen terminler hám ádebiy shıǵarmalardıń úzindileri oqıwshılardıń jasına say emesligin atap ótti. Mısalı, Gúlaysha Esemuratovanıń «Dúwdendegi dápter» povesti — 9-klasta, usı jazıwshınıń «Jiyren» povesti bolsa 5-klass ushın arnalǵan «Ádebiyat» sabaqlıǵında berilgen. Bul shıǵarmalardı oqıǵan adam biledi — «Jiyren» povesti «Dúwdendegi dápter» povestine qaraǵanda birqansha tereń mazmunǵa iye. Al, sabaqlıqlarda bolsa yarınan ayırılǵan awıl qızınıń muhabbatı hám urısqa ketken balasın kútip jasap atırǵan hásiretli ana haqqındaǵı shıǵarma 5-klaslar ushın berilgen. 

© «Qaraqalpaq tili» 5-klass, Y. Berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva, 2015

Sonday-aq, 5-klass «Qaraqalpaq tili»nde qospa sózler 5 ke, 6-klasta — 4 ke bóliniwi haqqındaǵı qaǵıyda hárqanday filologtı oylandırıp qoyadı.

© «Qaraqalpaq tili» 6-klass, M. Dáwletov, B. Qutlımuratov, A. Dáwletova,
G. Qutlımuratova, 2017

Ups, balalar endi heshkimge isenbey qoyatuǵın boldı...

Usı sıyaqlı qáte-kemshilikler bul máselege nemquraydılıq penen qaramaw kerekligin esletip turǵanday.

«Janazaǵa kelgen hárkim óziniń dártin aytıp jılaydı» degenindey, men de usı tema boyınsha óz «dártimdi» (keyingi orınlarda pikirimdi) aytpaqshıman. 

Mámleketlik test orayınıń testleri yadta saqlaw qábiletin tekseretuǵınlıǵın esapqa alsaq, sabaqlıqlardı abiturientlerden góri jaqsıraq biletuǵınlar tabılmaydı hám sol «bilimpazlardıń» qatarında meniń ózim de barman. Sonlıqtan óz pikirimdi bildirsem. 

Jurnalistika qánigeligin tańlaǵanım sebepli, oqıwǵa kiriw ushın házirde qaraqalpaq tili hám ádebiyatı pánleri boyınsha qızǵın tayarlıq kórmektemen. Tábiyiy túrde, usı waqıtqa shekem mektep oqıwshıları ushın arnalǵan sabaqlıqlardıń barlıǵın birme-bir, betpe-bet ashıp oqıp shıqqanman. Tilekke qarsı, ol jerde qáte-kemshilikler kóp, júdá kóp. 

Yaq, men kitap betlerindegi orfografiyalıq qátelerdi yaki irkilis belgileriniń nadurıs qoyılıwı yamasa ayırım jaǵdaylarda ulıwma qoyılmay qalǵanın aytajaq emespen. Degen menen, bul da — qamır ushınan bir pátir. Sonda da, redaktorlarımızdıń ayıpların bir shetke ısırıp tursaq. Búgin men kitap avtorlarınıń sabaqlıqqa bolǵan múnasibetin sóz etpekshimen. 

Mektep sabaqlıqları arasına ádebiyattıń kirgiziliwindegi baslı maqset ne? — bul sorawǵa hárqanday pedagog «Oqıwshını ádebiyatqa qızıqtırıw, onı kórkem ádebiy dóretpeler menen tanıstırıw, til baylıǵın ósiriw» dep juwap beredi. Lekin, búgingi ádebiyat sabaqlıqlarına itibar qaratsańız, olarda kórkem shıǵarmalardan berilgen úzindiler, qosıqlar h.t.b. ádebiy dóretpelerden góri sabaqlıq avtorınıń «filosofiyalıq» pikirleri, qara sózleri basım bolıp keletuǵının túsinesiz. 

«Ádebiyat» sabaqlıǵınıń qálegen betin ashıp qarań, ol jerde qaysı shıǵarma berilmesin, dáslep sol shıǵarmanıń waqıyası, mánisi, mazmunı, problematikası, «jámiyetimizde tutqan ornı» hám ondaǵı personajlardıń minez-qulqı — qaysısı unamlı, qaysısı unamsız ekenligi sabaqlıqtı jazǵan avtor tárepinen ashıp, túsindirilip beriledi. Sezgenińizdey, endi bala ushın hesh nárse qalmay atır... 

«Adamǵa balıq berseń, ol bir kún qarnın toydıradı, al eger oǵan balıq uslawdı úyretseń, ol bir ómir qarnın toydıradı» degen danalıq sóz bar qıtay xalqında. Búgingi biziń metodistlerimiz bul haqıyqattı yadınan shıǵarıp qoyǵan bolsa kerek, olardıń dúzgen sabaqlıqları elege shekem «balıq berip kiyatır» — «balıq uslawdı» úyretip atırǵan joq.

Mine ápiwayı mısal, T. Mámbetniyazov basshılıǵındaǵı topar tárepinen islep shıǵılǵan 9-klaslar ushın «Ádebiyat» sabaqlıǵınıń 190-betinde shayır Tolıbay Qabulovtıń «Ashkózler» ertegi berilgen. Ertek kólemi kishkene, tili jeńil hám mazmunlı etip jazılǵan. Lekin, soǵan qaramay, onnan aldın — 188-bette-aq usı ertek tuwralı barlıq «sırlar» ashıp bolınǵan. 

Kimdur sizge hár kúni súyip tamashalaytuǵın serialıńızdıń keyini ne menen juwmaqlanatuǵınlıǵı haqqında barlıǵın aytıp berse, sol serialdı kóriwge degen qızıǵıwshılıǵıńız bayaǵı qálpinde saqlanıp qala ma? Álbette, yaq! 

Solay eken, nege balalarǵa materiallardı ózleri analizlewine imkaniyat berilmey atır? Nege «Ashkózler» sıyaqlı ápiwayı ertek 9-klass balası ushın óz aldına qara sóz benen túsindirilip berilmekte? Aqırı, bunday shıǵarmalardaǵı jaqsı menen jamandı «Smurflar» multfilmin kórip júrgen kishkene balalar da ayıra aladı ǵoy. 

Hárbir bala óz aldına bir dúnya, filosofiyası hárqıylı. Soǵan say túrde, hárbir bala óz pikirine iye hám óz poziciyasında qalıwdı qáleydi. Tilekke qarsı, búgingi metodistlerimizdiń sabaqlıqlardı toltırıp jazıp qoyǵan qara sózleri balalardıń kóz-qarasların bir qıylı qálipke salıp, olarǵa óziniń filosofiyasın sińdirip atırǵan sıyaqlı.

Metodistlerimizdiń usınday «danalıq» sózleri hám «Bul shıǵarma tereń mazmunǵa iye…», «…shayır dóretiwshiliginde ayırıqsha orın iyeleydi» qusaǵan stereotipleri ne ushın sabaqlıqlarda kóp orındı iyelep atırǵanın men elege shekem túsinbey-aq qoydım… Bular metodisttiń ádebiy dóretpege arnaǵan «recenziyası» ma yaki oqıwshınıń taxtaǵa shıqqanda sóylewi kerek bolǵan monologı? 

EKINSHI MÁSELE — «JÍLLAR» 

Abiturientler «Ádebiyat» sabaqlıǵınıń eń awırı — 8,9-klass ushın arnalǵanları dep biledi hám olardıki durıs. Sebebi, XX ásirge tiyisli bolǵan barlıq jıllar hám cifrlar usı eki kitapta jámlengen. Al, abiturientler bolsa bul maǵlıwmatlardıń barlıǵın este saqlap qalıwǵa qıynaladı. 

8-klass «Ádebiyat» sabaqlıǵınıń 288-betin ashıń. Ol jerde xalqımızdıń súyikli shayırı — poeziya sultanı Ibrayım Yusupovtıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında sóz etilgen. 

Eger jaqsılap itibar berseńiz, bul bet cifrlar menen tolıp-tasıp atırǵanınıń guwası bolasız. Bunda Ibrayım aǵanıń islegen jumıs orınları, toplamlarınıń shıqqan jılları — barlıǵı qawsırma ishinde keltirilgen. Al, endi soraw: Sonsha cifr ne ushın? Bulardıń balalarǵa ne keregi bar? Olar shayırdıń jasaǵan dáwirin, 3-4 toplamınıń atın hám qosıqların bilse boldı-dá.

Men ózim bunday «qımbatlı» maǵlıwmat bolǵan «jıllar»dı konfeta oralǵan qaǵazǵa uqsataman. Heshkim ózi jegen konfetanıń shıqqan waqtın yadlap qalmaydı, onıń qaǵazın qaltasında alıp júrmeydi. Men oylayman, sizde de tap sonday — konfetti jeysiz, soń qaǵazın shıǵındıǵa taslaysız, eger kóshedegi mayda balalar menen «Ketka» oynamaytuǵın bolsańız. Solay emes pe? 

Egerde Ibrayım aǵamız tiri bolıp, onnan «pálen qosıǵıńız qaysı toplamda neshinshi jılı basılıp shıqtı?» dep soraǵanımızda, ol insannıń ózi de juwap bere almas edi, menińshe. Sebebi — dóretpeleri júdá kóp. 

«ISLEGEN JUMÍS ORÍNLARÍ» DA JÚDÁ KÓP

Sabaqlıqlarımız shıǵındılar menen tolıp atırǵanına ishiń kúyedi...

194-betke (9-klass) názer awdarıwıńızdı hám ol jerdegi birinshi abzacta berilgen shayır Saǵındıq Nietullaevtıń islegen jumıs orınları haqqında oqıp kóriwińizdi soranaman. 

«...Ol óziniń miynet jolın Moynaq rayonındaǵı orta mekteplerdiń birinde muǵállim bolıp islewden basladı. Sońınan Moynaq rayonlıq Jaslar komitetiniń bólim baslıǵı, rayonlıq partiya komitetinde instruktor, Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesinde aǵa referent, Ózbekstan Respublikası Oraylıq komitetinde instruktor, Qanlıkól rayonlıq partiya komitetiniń birinshi xatkeri, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń baslıǵı, Qaraqalpaqstan oblastlıq komitetiniń birinshi xatkeri, Ózbekstan Respublikası Oraylıq komitetiniń bólim baslıǵı, Qaraqalpaqstan Respublikası Ádillik ministri, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń sekretariat baslıǵı, Salıq bas basqarması baslıǵınıń orınbasarı lawazımlarında jemisli miynet etti. Házirgi kúni ol Qaraqalpaqstan Respublikası Kásiplik awqamları birlespesiniń baslıǵı lawazımında islemekte».

© «Ádebiyat» 9-klass, T. Mámbetniyazov, Z. Bekbergenova, Z. Mámbetniyazova, 2014

Endi bul abzac haqqında tek ǵana bir sóz aytıwım múmkin: Shermendelik! 

Kórip turǵanıńızday, sabaqlıqlardı dúzip otırǵan metodistlerimiz olardı enciklopediyaǵa aylandırıp jibergen. Hátteki «Wikipedia»dan da ótip ketken. Al, qaraqalpaq milliy enciklopediyası menen salıstırıw haqqında gáp bolıwı múmkin emes, sebebi bunday enciklopediyanıń ózi joq. 

Jáne de, sabaqlıqlardaǵı soraw hám tapsırmalarǵa itibar berseńiz, bul jerde balanıń este saqlaw qábileti sınaqtan ótkerilip atırǵanın kóresiz. Mısalı, joqarıdaǵı T. Qabulov dóretpelerine baylanıslı mına sorawlardı kitap betlerinde kóriw múmkin: «Shayır Tolıbay Qabulovtıń qanday poeziyalıq toplamları basılıp shıqtı?» yaki bolmasa, 115-bette (9-klass) Tólepbergen Qayıpbergenov tuwralı «Jazıwshıǵa “Ózbekstan Qaharmanı” ataǵı qashan berildi?» sıyaqlı sorawlar. 

Oylap kóriń, eger olar aqırǵı sorawın «T. Qayıpbergenovqa 2004-jılı qaysı húrmetli ataǵı berildi?» dep soraǵanında, balanıń jazıwshıǵa húrmetin, dóretiwshiligine bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttırǵan bolar edi. Al, eger házirgidey — kerisinshe bolatuǵın bolsa, bunda heshqanday logika bolmaydı. Balaǵa bunday maǵlıwmatlardıń qızıǵı joq, 2004 te berildi ne, 2005 te berildi ne — oǵan báribir. 

«TEMADA» ARTTA QALÍP ATÍRMÍZ

Eger bilimlendiriw tariyxına názer taslaytuǵın bolsaq, dáwirler ótiwi menen oqıwshılarǵa beriletuǵın bilimlerdiń túri, forması hám oqıtıw usılı ózgerip barǵanlıǵın bayqaymız.

Yuval Harari óziniń 2018-jılı baspadan shıqqan «XXI ásir ushın 21 sabaq» degen atamadaǵı kitabında keleshektegi bilimlendiriw haqqında boljawların keltirip ótedi. Onıń jazıwınsha, XXI ásir balaları eski sistemadaǵı sıyaqlı kitaplardaǵı bilimlerdi este saqlap qalıw arqalı keleshekte óz ornın tabıwı qıyın. Zaman tez pát penen alǵa ilgerilemekte, texnologiyalar rawajlanıp atır, informaciyalar kólemi artpaqta. Bunday jaǵdayda maǵlıwmatlardıń barlıǵın este saqlap qalıwdıń qájeti joq. Oqıwshılar óz kelesheginde jaqsı jasawı ushın endilikte dóretiwshilik penen kóbirek shuǵıllanıwı tiyis. Al, mektepte beriletuǵın bilimlerdiń barlıǵın yadlap alǵanı menen, báribir internet olardan kóbirek nárseni biledi. 

Usınday faktorlardı esapqa alsaq, biz búgin nadurıs joldan ketip baratırǵanımızdı ańlaymız. Biziń sabaqlıqlarımız oqıwshılarǵa mektepti pitkergenge shekem shıǵarmalardıń mánisin túsindirip atır, ondaǵı soraw-tapsırmalar da balanıń este saqlaw qábiletin sınamaqta. 

Sózimniń aqırında ne demekshimen. Qullası, búgingi mektep sabaqlıqları maǵan ulıwma unamaydı. Bular balalardıń oy-órisiniń ósiwinde óziniń heshqanday paydasın tiygizip atırǵan joq, tek ǵana birdey pikirlewine xızmet qılmaqta. Bul sabaqlıqlardı oqıp ósken balalardıń arasınan dóretiwshi, kreativ pikirleytuǵın insanlardıń jetilisip shıǵıwına meniń gúmanım bar. 

Al, oqıwshılardıń sawatsız bolıp qalıwına sebepshi bolıp atırǵan orfografiyalıq qátelerdi aytatuǵın bolsam, endi bul ulıwma basqa hikaya…

© Timur Daniyarov, 2019