QÁTESIZ JAZǴÍM KELEDI!

Total diktant. Bul waqıya dúnyanıń kópshilik mámleketlerine biytanıs emes. Xalıqtıń sawatlılıq dárejesin anıqlaw hám onı arttırıp barıwda ǵalabalıq diktant akciyalarınıń ornı girewli. Sonlıqtan, kóplegen ellerde bunday diktantlar hár jılı turaqlı túrde ótkerilip barıladı. Ásirese, bul akciya haqqında Rossiya telekanallarındaǵı jańalıqlarda kóp márte esitken bolsańız kerek.

Alisher Nawayı atındaǵı Tashkent mámleketlik ózbek tili hám ádebiyatı universiteti hám jaqında ǵana óz jumısın baslaǵan Diktant.uz saytı bul boyınsha Ózbekstanda jazba sawatlılıqtı en jaydırıw ushın akciyalar shólkemlestiriwdi baslap berdi. Bul jerde gáp ózbek tili haqqında ketip atır. 

Al, qaraqalpaq tili she? Qáterjam bolıń, bul boyınsha Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı belsendilik kórsetip, respublikamızda birinshi márte qaraqalpaq tili boyınsha «Ǵalabalıq diktant» akciyasın shólkemlestiriwdi óz moynına aldı hám onı joqarı sapada ótkere bildi. Bunıń ushın institut jámáátine úlken raxmetler aytamız!

Esletip ótemen, Qaraqalpaqstanda bul akciya birinshi márte aldınıraq rus tili boyınsha shólkemlestirilgen edi.

Keliń, dáslep, anıqlıq kirgizip alsaq, bul akciyanı ótkeriw ideyası eń áweli kimlerden shıqtı? — bul sorawǵa juwap retinde bir gipotezamdı keltirip ótiwim múmkin: yaǵnıy jaqın arada ózbek álipbesi úlken ózgeriske ushırawı kútilmekte. Sonlıqtan, ózbek filologları bul qılınajaq ózgerisler xalıqtıń sawatlılıq dárejesine keri tásir etpewin támiyinlew hám jazba sawatlılıqtı bahalaw, arttırıw maqsetinde «Diktant.uz» akciyasın shólkemlestirgen. Ekinshi tárepten alıp qarasaq, ózbek tiline bolǵan húrmettiń (ásirese, mámleketlik til sıpatında) tómenlep ketiwi de buǵan sebep bolıwı múmkin.

Lekin, men sizge aytsam... Eger men házir: «Bul ideya bunnan bir jıl aldın meniń de qıyalıma kelip edi», — desem isener me edińiz? Menińshe, yaq. Sonlıqtan, keliń, sizge bir waqıyanı sóz etip bereyin. Ol mınanday bolǵan:

Hár jılı jaz kúnleri tańǵı waqıtlarda velosiped aydap, qalanı aylanıp shıǵatuǵın ádetim bar. Geyde jaqın dostım menen shıqsam, geyde ol joq waqıtları — jalǵız. Ótken jılı usınday aylanıslardıń birinde, yaǵniy paytaxtımızdaǵı Nókis xalıqaralıq aeroportı aldınan ótip baratırǵanımda, jol boyındaǵı mına shermendelikke kózim túsip qaldı. 

© Timur Daniyarov

Aeroportqa jaqınlay bergen jerde bir taxtasha ornatılǵan. Onda eki tilde: ózbekshe — «Nukus xalqaro aeroporti», inglisshe — «International Airoport Nukus» dep jazılǵan. Menińshe, bul taxtashadaǵı jazıwlardı kompyuterde tergen adamnıń inglis tilinen xabarı bolmasa kerek. Óytkeni, inglis tilinde «aeroport» sózi airoport bolıp emes, airport túrinde jazıladı. Biziń taxtashamızdaǵı «aeroport»ta bolsa o háribi eki márte qollanılǵan. 

© Timur Daniyarov

Oylap kóriń, pikir júritiń... Biz óz esigimizdiń mańlayındaǵı jazıwdı úyimizge keletuǵın miymannıń tilinde durıs jaza almay atırmız. Bunıń menen biz onıń tiline húrmetsizlik kórsetip atırǵan bolmaymız ba?.. 

Inglis tiliniń variantları kóp, mısalı, American English yaki British English jáne de Australian, New Zealand h.t.b. Bul variantlardıń orfoepiya hám orfografiyasında da azmaz ózgeshelikler boladı. Mısalı, reń degen mánini ańlatıwshı sóz britansha ingliste — colour, amerikansha ingliste — color túrinde jazıladı. Lekin, biz joqarıda sóz etip atırǵan «aeroport» bul eki variantta eki túrli aytılsa da, birdey jazıladı — airport. Isenbeseńiz ózińiz tekserip kóriń, bunıń ushın eń iri sózliklerge, mısalı, Cambridge Dictionary yamasa Merriam-Webster Dictionaryʼǵa múráját etiń. Sonda, biz endilikte «hár tárepleme» sawatsız bolıp kórinip atırǵanımızdı túsinesiz.

Televizorımızdaǵı (menshikli telekanallardaǵı) hár kúnlik sawatsızlıqlardı kóre berip, kózimiz úyrenip ketken. Jaslarımızdıń jańadan shıǵarılǵan klipleri, lekin eski alfavit boyınsha jazılǵan ism-familiyaları hám ekran astındaǵı SMS chatlardaǵı qátelikler — tán alıp aytayıq — bizdi hesh te hayran qaldırmaydı. 

Al bıraq, mına «airoport»... 

Adam qattı qapa boladı eken. Bunday shermendelikke shıday almaspan dep, Meningfikrim.uz komandalıq múrájátler portalına «Total diktant akciyasın shólkemlestiriw haqqında»ǵı peticiyamdı jaylastırmaqshı boldım. Bıraq ta, usınıslar sayttan orın alıwı hám dawısqa qoyılıwı ushın, áweli, sayt moderatorları olardı kózden ótkerip shıǵıwı, áhmiyetli dep tabılsa ǵana dawıs jıynaw ushın saytqa jaylastırılıwı kerek eken. 

Meniń usınısım olarda qızıǵıwshılıq oyata almadı ma yaki itibardan shette qaldı ma, qullası, qalıp ketti. Onıń ornına sol waqıtta avtomobil aynaları tonirovkası hám gigant bayraq haqqındaǵı peticiyalar kópshilikti ózine qaratıp, Oliy Májliske shekem jetip bardı.

Mine, waqıya usınday bolǵan edi, áziz doslarım. Aradan bir jıl ótkennen soń ǵana meniń ármanim iske astı — total diktant akciyaları ótkerile baslandı. Lekin, buǵan túrtki bolǵan — men yaki basqa birewdiń iniciativi emes, al sol bayaǵı ózbek hám rus tilleriniń arasındaǵı «kelispewshilikler» hám ózgerip atırǵan álipbe bolıp qalıp atırǵan sıyaqlı. Ne bolsa da, bul qayırlı istiń shólkemlestirilgenliginen quwanıshlıman. 

Endi bárshe: jaslar, oqıwshılar, studentler, jumısshılar, hátteki oqıtıwshılar da total diktant járdeminde total sawatsızlıqtan total sawatlılıqqa qaray alǵa qádem basadı dep oylayman. Hám de, bul qayırlı istiń izi úzilmey, hár jılı turaqlı túrde jáne de jámáátshiliktiń úlken belsendiligi menen ótkerilip barıwı tárepdarıman. 

Al, Nókis xalıqaralıq aeroportı basshılarınan bolsa jol boyındaǵı taxtashaǵa názer awdarıwın soranaman. Sebebi, bul jazıwdıń turǵanına, bayqawımsha, bir jıldan asıp ketti... 

© Timur Daniyarov, 2019