HESHQANDAY «NESIYBE», TEK ǴANA BILIM!

Aldımızda turǵan test sınaqları jaqınlaǵan sayın, dayım bizlerge usı gápti tez-tez tákirarlaydı: «Eshegińiz jorǵalap ketse, álbette, oqıwǵa kiresiz!..». Shınında da, nesiybesi bolsa, abiturient ózi tańlaǵan joqarǵı oqıw ornına kiriwi sózsiz. 

Bıraq, usı nesiybe hám áwmet degen túsiniklerdi abiturientler hám olardıń repetitorlarınıń sál qáte túsiniwi bar-da… Olar imtixan waqtında ańsatlaw yaki ózleri jaqsı biletuǵın sorawlardıń testlerde túsiwin «áwmet» dep ataydı, sol arqalı oqıwǵa kiriwdi bolsa — «nesiybe!»

Keliń, búgin siz benen birge mámleketlik imtixanlar nátiyjesine tásir etetuǵın usı «nesiybe», «áwmet» degen túsiniklerdi ilimiy jaqtan kórip shıqsaq.

© Kun.uz

Pedagogikalıq ólshewler boyınsha izertlewler alıp baratuǵın óz aldına ilimiy taraw bar — testologiya. Bul tarawdıń tiykarǵı wazıypası sapalı testlerdi islep shıǵıw dep alıp qarasaq, ondaǵı itibarǵa alınatuǵın tiykarǵı qásiyetler — testlerdiń validaciyası hám isenimliligi. 

Búgingi temamızǵa baylanıslı, testlerdiń isenimliligi tuwralı aytatuǵın bolsam, bul — equating (ing. ʻteńlestiriwʼ), yaǵniy test variantları quramalılıq dárejesin birdey etip dúziw, olardı shkalalaw. 

Biziń Ózbekstanımızda testologiya boyınsha kadrlar tayarlaytuǵın birde-bir joqarǵı oqıw ornı, tilekke qarsı, joq. Sol sebepli, Mámleketlik test orayı tárepinen dúziletuǵın testlerdiń ne validaciyasına, ne isenimliligine kepillik berip bolmaydı. 

MTO testleriniń eń úlken kemshiligi elege deyin olardıń validaciyası bolıp tur. Tábiyiy túrde, usı kemshilik joq qılınıp, testler sabaqlıqtan yadlanǵan maǵlıwmatlardı emes, al abiturientlerdiń haqıyqıy kónlikpelerin bahalamas eken, isenimlilik tuwralı gáp-sóz bolıwı múmkin emes. 

Meniń ózim házirde abiturientpen. Tayarlıq kursında biz toparımız benen birge MTOʼnıń ótken jıllardaǵı test sorawların kórip shıǵamız. Ózimniń nátiyjemdi aytatuǵın bolsam, variantlarda berilgen 30 sorawdan geyde 27, geyde 23 sorawǵa durıs juwap beremen, hátteki bazda — maksimal, 30!

Al, endi sizge soraw: bulardıń qaysı biri meniń haqıyqıy nátiyjem? Ne ushın MTO testleri meniń bilimimdi hár variantta hár túrli etip kórsetip atır?

Buǵan sebep retinde MTO testleriniń kóp variantlılıǵın hám usı variantlardıń qıyınlılıq dárejesi birdeyligi támiyinlenbegenligin keltirip ótiwim múmkin. …Mine, testlerdıń isenimlilik dárejesi degeni — usı.

Eger tárezi 1 kilogramlıq buyımdı hár ólshegende 0,5 kg yaki 1,5 kg etip  kórsetetuǵın bolsa, bunday tárezige isenip bolmaydı.

Mine haqıyqat mısal, meniń klaslaslarım Húrliman hám Shaxnoza — ekewi de ótken jılı NMPIʼdıń Baslawısh tálim hám sport-tárbiyalıq isi oqıw baǵdarına hújjet tapsırdı. 

Men bul eki qız benen sonsha jıl dawamında bir klasta oqıdım hám sonı aytıwım múmkin: olardıń bilim dárejeleri birdey — ekewi de mektepte úlgili oqıdı. Bıraq, MTO testlerine kelgende, negedur, Shaxnoza Húrlimannan ajıralıp shıǵıp, birinshi grant ornın iyeledi, al dostım Húrliman bolsa — «kontrakt».

Usını aytsań, kópshilik: «Nesiybesi sol eken…» — dep qoyadı. Lekin, gáp bul jerde nesiybede emes. Gáp testlerdiń sapasızlıǵında hám isenimsizliginde, yaǵniy Húrlimannıń test tapsırmaları kitabına quramalı sorawlar túsken, al «baxıtlı» Shaxnozada bolsa salıstırmalı túrde ańsatıraq sorawlar bolǵan. Sonlıqtan, Húrlimanday bilimli qız institut dárwazasınan kirip shıǵıwı ushın endilikte tórt jıl dawamında «bajı pul» tólewine tuwra kelip otır.

Bizdegi Mámleketlik test orayınıń bahalaw usılların bilseńiz kerek. Ádette, MTO abiturientlerdiń berilgen sorawlardan qanshasına durıs juwap bergenine qarap, nátiyjelerdi esaplaydı. Yaǵniy, hárbir durıs juwap ushın ajıratılǵan ball muǵdarı ulıwma durıs juwaplar sanına kóbeytiledi. 

Eger siz tańlaǵan baǵdardaǵı pán blokları:

1. Matematika
2. Fizika
3. Shet tili

bolıp, siz matematikadan — 27, fizikadan — 25, shet tilinen 23 sorawǵa durıs juwap bergen bolsańız, siziń ballarıńız mına taqılette esaplanadı:

27 × 3,1 = 83,7

25 × 2,1 = 52,5      ulıwmalıq ball: 161,5

23 × 1,1 = 25,3

Lekin, testologiya názerinen qarasaq, bul onshelli isenimli usıl emes. Bunday usılda esaplanǵan ballardı «shiyki» ball desek tuwrı bolar edi. Sebebi, abiturientlerdiń bilim hám kónlikpelerin ele de anıǵıraq ólshew ushın bul ballar shkalalanıwı tiyis. 

Bir mısal — kóz aldıńızǵa keltiriń — siz dostıńız benen birge Amerika kolledjinde oqıw ushın ol jerde tapsırılatuǵın SAT imtixanınan ótpekshisiz. Siz Yanvar ayında imtixanda qatnasıp, matematika sekciyasındaǵı 58 sorawdan eliwine durıs juwap qaytarıp, 700 ball topladıńız. Dostıńız bolsa imtixandı dál usı pánnen Fevral ayında tapsırıp, ol da berilgen sorawlardıń eliwine durıs juwap berdi. Bıraq(!), dostıńızdıń jıynaǵan balı sizdiń toplaǵanıńızdan zıyatıraq — 710.

Ne ushın bunday boldı? Nege siz hám dostıńız — ekewińiz birdey muǵdardaǵı sorawlarǵa durıs juwap berseńiz de, sizlerdiń ulıwmalıq toplaǵan ballarıńız hár qıylı? 

Bunıń sebebi, imtixandı ótkergen ekzamenator, SAT, siz benen dostıńızdıń bergen durıs juwapları sanın tek koefficientlerge kóbeytip ǵana qoymastan, sizlerdıń ballarıńızdı shkalalaǵan (qayta islegen). Bulay etiwiniń mánisi, siz, abiturientler, imtixandı hár túrli waqıtlarda hám hár túrli varianttaǵı testlerdi islep tapsırǵansız…

Men Nókiste turıp Chikagodaǵı dostıma: «Bizlerde hawa rayı temperaturası házir 38°C», — desem, al dostım maǵan ol jerdegi temperatura 86°F ekenligin aytsa, men qalayınsha kim ıssılap atırǵanın yaki kim tońıp atırǵanın ańlawım múmkin? Álbette, bunda usı eki shkala — Celsiy hám Farengeyt shkalalarında kórsetilgen nátiyjelerdi salıstırmalı túrde esaplap shıǵıwıma tuwra keledi: (32°F − 32) × 5/9 = 0°C. 

Bárshe test variantlarınıń quramalılıq dárejesin birdey etip islep shıǵıwdıń heshqanday múmkinshiligi joq. Sonlıqtan, joqarıda SAT siz hám dostıńızdıń nátiyjelerińizdi arnawlı formulalar járdeminde, aldınnan tańlap alınǵan etalonlarǵa salıstıra otırıp esaplaydı, tap joqarıda Celsiy hám Farengeyt shkalaları salıstırılǵanı sıyaqlı. Nátiyjede, abiturientler bilimi joqarı anıqlıqta ólshenedi. 

Dostıńızdıń toplaǵan balınıń sizdikinen kóbirek ekenliginiń mánisi de usında: dostıńız sheshken test variantı sizdikine salıstırǵanda qıyınıraq bolǵan...

Ókinishke oray, bizde Mámleketlik test orayınıń jumıs alıp barıp atırǵanına, minekey, jigirma jıldan aslam waqıt bolıwına qaramastan, abiturientlerdiń balların esaplawda joqarıdaǵı sıyaqlı ilimiy usıllardan elege deyin paydalanılmay kiyatır. Sol sebepli, biziń imtixanlarımız abiturientler bilimin anıq bahalay aladı degen pikirdi aytıw házirshe orınsız. 

Áyne usı isenimsiz testlerdiń kemshiligi aqıbetinde júz beretuǵın situaciyalardı: bilimi kúshlilerdiń «kontrakt» bolıp qalıwın yaki bilimsizlerdiń joqarǵı oqıw orınlarına ilesip qalıwın biz «nesiybe», «áwmet» dep qarap kiyatırmız. Bıraq, bul — qáte túsinik…

Álbette, quramalılıq dárejesi birdey bolǵan kóp variantlı testlerdi dúziwdiń ilajı joq. Bul pikirdi testologiya ilimpazları da biykarlamaydı. Degen menen, hárqanday ekzamenator talabanlardıń bilimlerin anıq ólshewi hám nátiyjelerin isenimli instrumentlerden paydalanǵan halda esaplap beriwi lazım. 

© Timur Daniyarov, 2019